Spektrum autyzmu

Z MruczekWiki

Pomóż nam rozbudować ten artykuł!
Do zrobienia: Maskowanie; nazwa "neuroróżnorodność" i walka z etykietą "zaburzenia"; potrzeba pozytywnego feedbacku; inne zaburzenia i cechy dające objawy zbliżone do autyzmu

Obrazek przedstawia kolorowy symbol nieskończoności.
Symbol nieskończoności podkreślający zróżnicowanie spektrum autyzmu

Spektrum autyzmu lub po prostu autyzm - wzorzec rozwoju[! 1] charakteryzujący się[1]:

  • Uporczywymi deficytami w komunikacji społecznej i interakcjach społecznych w wielu kontekstach
  • Ograniczonymi, powtarzającymi się wzorcami zachowań, zainteresowań lub aktywności
  • Niechęcią do zmian
  • Nadwrażliwośią lub niedowrażliwością na pewne zmysły (np. zapach, teksturę, dźwięk, smak, wygląd przedmiotów) lub nietypową reakcja na nie
  • Często występują także zaburzenia koordynacji, niezdarność

Autyzm jest spektrum, co oznacza, że objawa się w bardzo zróżnicowane sposoby. Jedna osoba w spektrum autyzmu może drastycznie różnić się od drugiej.

Jeśli poznałeś jedną osobę z autyzmem, poznałeś jedną osobę z autyzmem[2]:
— dr Stephen Shore

Inne objawy

Poniższe objawy mogą, ale nie muszą wystąpić. Ich nasilenie może też być bardzo zróżnicowane u poszczególnych osób i zmieniać się wraz z wiekiem[1].

  • Nieprawidłowości w kontakcie wzrokowym (np. unikanie, łapanie w "nienaturalnych" momentach, utrzymywanie nadzwyczaj długo)
  • Małe gaworzenie lub jego brak w okresie niemowlęcym
  • Brak zainteresowania wskazanymi obiektami
  • Opóźniony rozwój mowy (np. mniejszy zasób słownictwa niż u rówieśników lub trudności z wyrażaniem się za pomocą słów)
  • Zmniejszone zainteresowanie innymi dziećmi lub opiekunami, jednocześnie z większym zainteresowaniem przedmiotami
  • Nadzwyczajny opór na zmiany w rutynie
  • Powtarzające się, ograniczone lub w inny sposób nietypowe korzystanie z zabawek (np. ustawianie zabawek w kolejce)
  • Powtarzanie słów lub fraz, w tym echolalia
  • Powtarzające się ruchy, w tym stimming
  • Problemy z planowaniem i organizowaniem
  • Słaba pamięć robocza przy jednocześnie bardzo rozwiniętej pamięci długotrwałej
  • Nadmierne skupienie na detalach i łatwe tracenie istoty rzeczy

Poniżej podano przykładowe przejawy objawów[2][3], ale należy pamiętać, że co osoba, może doświadczać ich zupełnie inaczej, niż w poniższych przykładach. Można też nie mieć autyzmu i doświadczać poniższych rzeczy.

  • Niezamierzone bycie niemiłym
  • Niezrozumienie, że coś było żartem, ironią, sarkazmem
  • Uboga dieta, unikanie nowych pokarmów
  • Okropne znoszenie hałasu
  • Wpadanie w głębokie "królicze nory"
  • Trudności w prowadzeniu rozmowy
  • Bardzo namolne mówienie o tym, czym się w danej chwili interesuje
  • Silna potrzeba organizowania rzeczy zgodnie z jakąś konwencją (np. plików na komputerze)
  • W dzieciństwie preferencja by bawić się i przyjaźnić z osobami młodszymi lub dorosłymi

Supermoce

Chociaż wszelkie opisy autyzmu skupiają się na trudnościach, osoby w spektrum nie raz posiadają cechy, które mogą być bardzo użyteczne.

Możliwe supermoce osoby w spektrum autyzmu (nie wszystkie muszą wystąpić):

  • Ponadprzeciętna koncentracja uwagi
  • Zdolność długiego wytrwania w żmudnym zadaniu, doprowadzanie go do końca
  • Względna łatwość katalogowania i porządkowania danych oraz obiektów
  • Przyjemność z wykonywania czynności, które dla innych są męczarnią
  • Dostrzeganie rzeczy i wzorców, których inni nie widzą
  • Długie spędzanie czasu samemu bez uszczerbku na zdrowiu psychicznym
  • Mniejsza podatność na pewne techniki manipulacji, szczególnie te odwołujące się do emocji
  • Większa odporność na presję społeczną, asertywność

Jako uzupełnienie warto przeczytać wpis Introwertycy są super! na MiauBlogu. Introwertyzm i autyzm to koncepcje, które powstały niezależnie od siebie, ale w pewnym stopniu na siebie nachodzą.

Strategie w dzieciństwie

W dzieciństwie osoby w spektrum autyzmu mogą wykształcić różne strategie w reakcji na niedopasowanie do świata społecznego. Tony Attwood wyróżnił 4 główne[3]:

  • Depresja reaktywna - negatywne emocje związane z odstawaniem od norm społecznych i niepowodzeniami towarzyskimi zostają skierowane do wewnątrz. Dziecko staje się bardzo przepraszające, samokrytyczne i wycofane. Jego próby interakcji społecznych mogą zostać wyśmiane przez rówieśników z powodu sztuczności, co powoduje powrót do alienacji.
  • Ucieczka w wyobraźnię - dziecko może stworzyć w głowie wielki, sugestywny świat, w którym ma własnych przyjaciół, doświadcza przygód i odnosi sukcesy społeczne.
  • Arogancja - dziecko uważa, że jego problemy leżą na zewnątrz. To inni są głupi i postępują nielogicznie. Może być bardzo dominujące, żądające od innych zachowywania się wedle jego wizji. Zaprzecza, że może mieć trudności w budowaniu przyjaźni. Jest kłótliwe i nie akceptuje kompromisów. Wie lepiej.
  • Naśladownictwo - dziecko uważnie obserwuje innych ludzi (w realu i w dziełach kultury), a następnie odgrywa zapamiętane sekwencje, by radzić sobie w sytuacjach społecznych. Dziecko może zostać przyłapane, gdy dobierze złą sekwencję do sytuacji albo będzie naśladować osobę, którą osoby neurotypowe oceniłyby jako niewłaściwą.

Trudności z funkcjami wykonawczymi

Wśród osób ze spektrum autyzmu często obserwuje się charakterystyczne problemy z funkcjami wykonawczymi, co skutkuje trudnościami w takich obszarach jak[3]:

  • umiejętności organizacyjne i planowanie
  • pamięć robocza, krótkotrwała
  • hamowanie i kontrola impulsów
  • autorefleksja i samoobserwacja kontrolująca
  • zarządzanie czasem i ustalanie priorytetów
  • rozumienie złożonych i abstrakcyjnych pojęć
  • stosowanie nowych strategii

Osobie w spektrum autyzmu może sprawiać ogromne trudności zorganizowanie sobie czegoś w życiu. Przykładowo może mieć problem, by załatwić sprawę urzędową do momentu, gdy ktoś nie poda jej na talerzu jasnej instrukcji postępowania krok po kroku. Jeśli otrzyma ogólnikową podpowiedź, np. "załatw sobie X", być może nigdy sobie tego nie załatwi. Dlatego takie osoby często potrzebują czyjejś asysty np. w formie rodzica, partnera, przyjaciela albo pracownika socjalnego.

U część osób w spektrum obserwuje się stosunkowo mało pojemną pamięć roboczą przy bardzo rozwiniętej pamięci długotrwałej. Objawia się to tym, że osoba może doskonale pamiętać dialogi z ulubionego filmu ale jednocześnie łatwo zapominać, co chciała powiedzieć minutę temu.

Innym objawem są trudności w dostrzeżeniu nowych sposobów rozwiązania problemu. Osoba w spektrum ma tendencję trzymać się znanych ścieżek postępowania i gdy te się nie powodzą, wpada w ogromną frustrację. Ta tendencja szczególnie nasila się w sytuacji stresu. Tego problemu doświadczają też osoby neurotypowe, ale u osób w spektrum jest bardzo silny, jak na ich poziom inteligencji.

Problem podwójnej empatii

Problem podwójnej empatii (ang. double empathy problem) zakłada, że trudności komunikacyjne osób w spektrum autyzmu wynikają z różnic względem osób neurotypowych, a niekoniecznie obiektywnych wrodzonych braków[4].

W przeszłości popularna była teoria Simona Barona-Cohena głosząca, że osoby w spektrum autyzmu mają opóźniony i zaburzony rozwój teorii umysłu, co sprawia, że trudniej jest im zrozumieć perspektywę drugiej osoby. Prowadzi to do problemów komunikacyjnych i niskiej empatii. Na początku XXI wieku zaczęto jednak to podważać, ponieważ zaobserwowano, że osoby w spektrum autyzmu dobrze rozumieją inne osoby w spektrum. Lepiej niż osoby neurotypowe. W dodatku osoby autystycznie nie raz mają bardzo wysoką empatię. Wręcz przesadnie wysoką, co prowadzi do wypalenia[5].

Możemy sobie wyobrazić, że osoby w spektrum autyzmu pochodzą z innej planety. Neurotypowi dobrze dogadują się z neurotypowymi, a osoby w spektrum z osobami w spektrum. Problem pojawia się dopiero, gdy neurotypowy wchodzi w interakcję ze spektrum. Z racji, że neurotypowych jest więcej, to oni narzucili swoje wyobrażenie "normalności". Osobom w spektrum autyzmu trudno się w nie wpasować. Dlatego mogą poczuć ogromną ulgę, gdy spotkają w końcu podobnych sobie - "nareszcie ktoś, z kim się świetnie rozumiemy!". Wiele paczek znajomych dobrało się wedle klucza autyzmu, nawet jeśli nikt nie zdaje sobie z tego sprawy.

Przystępne wyjaśnienie zagadnienia: Problem podwójnej empatii, czyli neurotypy kontra neuroatypy

Autystyczne wypalenie

Autystyczne wypalenie (ang. autistic burnout) to określenie na stan intensywnego zmęczenia i pogorszonego funkcjonowania społecznego doświadczane przez osoby z autyzmem w sytuacji stresu albo przebodźcowania[6].

Osoby w spektrum autyzmu w wielu sytuacjach nie mogą polegać na wrodzonej intuicji, tylko muszą wykonywać złożoną pracę poznawczą, by np. rozumieć cudze emocje albo podjąć decyzję o zagadaniu. Z tego powodu sytuacje społeczne męczą ich znacznie szybciej, zwłaszcza, gdy jest dużo osób i zachowują się mocno spontanicznie[3]. Dodatkową przyczyną zmęczenia może być niestandardowa intensywność odbierania bodźców takich jak hałas czy zapach[1]. To wszystko sprawia, że osoba w spektrum autyzmu jest często przebodźcowana i gdy jej zapasy energii / cierpliwości się wyczerpią, doświadczy autystycznego wypalenia.

Podczas autystycznego wypalenia osoba może zachowywać się agresywnie, niestosownie, strasznie schematycznie albo całkowicie zamknąć się w sobie.

Tony Attwood zaobserwował, że jego pacjenci w spektrum są w stanie dość dobrze rozmawiać jeden na jeden, chociaż nie raz potrzebują namysłu nad odpowiedzią. Gdy jednak do rozmowy włączy się ktoś jeszcze, osoba w spektrum często odsuwa się w cień i milczy. Sytuacja robi się zbyt szybka i dynamiczna - trzeba przetwarzać mnóstwo bodźców w krótkim czasie[3]. Osoba w spektrum autyzmu może fatalnie znosić sytuacje, które dla osób neurotypowych są standardową metodą zdobywania znajomości (np. konferencje, imprezy, speed dating). Lepiej może odnaleźć się w sytuacjach spokojniejszych i mocniej ustrukturyzowanych (np. warsztaty, gry planszowe).

Stimy

Manipulowanie przyjemnym materiałem jest często spotykaną formą stimów.

Stimy, zachowania autostymulujące (ang. stimming, self-stimulatory behavior) to wykonywanie powtarzalnych ruchów, dźwięków lub manipulacji obiektami. Występuje stosunkowo często i intensywnie u ludzi w spektrum autyzmu[7][8].

Przykładowe stimy:

  • machanie rękoma lub wykręcanie palców
  • kołysanie się w przód i w tył
  • drapanie głowy
  • kręcenie włosami
  • machanie nogą
  • wirowanie
  • owijanie sznurka wokół palców
  • gryzienie rękawów
  • chodzenie na palcach
  • wielokrotnie powtarzanie sylaby, słowa albo dźwięku (nazywane czasem echolalią)
  • obserwacja obiektów, które się kręcą lub obserwacja drobinek kurzu w powietrzu
  • żucie lub gryzienie
  • otwieranie i zamykanie drzwi
  • słuchanie tego samego dźwięku lub piosenki

Przykładowe funkcje stimów:

  • pomoc w koncentracji uwagi
  • regulacja emocji
  • redukcja stresu
  • radzenie sobie z przeciążeniem
  • zmniejszenie nudy
  • wyrażanie uczuć

Znane osoby w spektrum autyzmu

Osoby, które same zadeklarowały, że są w spektrum:

Broader autism phenotype

Broader autism phenotype (BAP) jest określeniem na ludzi, którzy mają pewne objawy spektrum autyzmu, ale jest ich zbyt mało, by zdiagnozować autyzm. Pojęcie może obejmować np. osoby z nasilonymi stimami i unikających kontaktu wzrokowego, ale bez reszty objawów.

Uwagi

  1. W 2024 roku autyzm nadal jest klasyfikowany jako zaburzenie rozwoju, aczkolwiek istnieje duży ruch społeczny, który próbuje to zmienić

Przypisy

Zobacz też