Język sky'owski
| Język sky'owski Ská'owosaé | |
|---|---|
| Wymowa | [ʃkaɪˀˈoːʋɔˌʃaɪ] |
| Pochodzenie | Sky'owianie |
| Liczba mówiących | L1: 17'012 (2016) L2: nieznane, szacuje się 125'000–250'000 |
| Klasyfikacja | język mieszany |
| Wcześniejsze formy |
|
| Formy standardowe | En Stándart Ská'owosaé (ortografia) |
| Dialekty | południowo-zachodni wschodni północny |
| Pismo | łacińskie (alfabet sky'owski) |
| Status oficjalny | |
| Język narodowy |  Sky'owo
|
| Regulowany przez | Konsorcjum Języka Sky'owskiego |
Język sky'owski (Ská'owosaé) jest historycznym językiem narodowym sky'owian. Współcześnie jest określany jako język stopniowo wymierający.
Do XVII wieku był dominującym językiem na terenach ówczesnego Sky'owa.
Większość współczesnego słownictwa została zapożyczona z języka angielskiego, niemieckiego, hiszpańskiego bądź portugalskiego. Przykładowo computer pochodzi od angielskiego computer ("komputer"); cervedhéa od portugalskiego cerveja ("piwo").
Dawniej język był zapisywany alfabetem starosky'owskim. Od XVIII wieku język ten zapisuje się alfabetem łacińskim.
Nazwa
W języku sky'owskim język ten określany jest Ská'owosaé ámra [ʃkaɪˀˈoːʋɔˌʃaɪ ˈɑːmɾɐ]. Często używana jest również skrócona forma z przedimkiem określonym en Ská'owosaé [ən ʃkaɪˀˈoːʋɔˌʃaɪ]. Istnieją również starsze formy jak en Ská'enaé [ən ˈʃkaɪˀəˌnaɪ] czy en Skanaé [ən ʃkɐˀˈnaɪ], które współcześnie są stosowane dla określenia historycznego języka skyańskiego.
W pozostałych językach stosowana jest forma "(język) sky'owski", Sky'owian (language). Dawniej język określano również mianem "skyański" (Skyan), podobnie jak ogólny przymiotnik dotyczący Sky'owa (obecnie wyparty przez "sky'owski"). Współcześnie termin "skyański" w odniesieniu do języka sky'owskiego jest unikany, aby uniknąć skojarzenia z językiem skyańskim germańskim.
Historia
Język sky'owski jest językiem mieszanym, który wywodzi część słownictwa z języka prasky'owskiego (Proto-Sky'owian), zaś gramatyka jest zaczerpnięta z języka skyańskiego germańskiego (Skyan Germanic). Język skyański był językiem germańskim, którym posługiwały się ludy smocze wywodzące się z Europy. Pierwszy kontakt między smokami europejskimi a południowoamerykańskimi szacuje się że nastąpił co najmniej 100–200 lat przed 1492 na podstawie analiz źródeł z późniejszej epoki. Za sprawą mieszania się tych dwóch języków gdzieś między XIV a XV wiekiem powstał język starosky'owski (Old Sky'owian), który posiadał słownictwo prasky'owskie oraz składnię w większości germańską. Pod koniec XVI wieku język starosky'owski przeszedł w średniosky'owski (Middle Sky'owian), co charakteryzowało się rozpowszechnieniem nowego słownictwa wywodzącego się ze skyańskiego. Na początku XVIII wieku, skąd pochodzą pierwsze źródła, nastąpiło przejście w język wczesny nowosky'owski (Early Modern Sky'owian), który stał się bardziej ustandaryzowany i scentralizowany w porównaniu do wcześniejszych odmian języka, zaczęto również go konsekwentnie zapisywać alfabetem łacińskim. Ze względu na zwiększony kontakt z ludźmi do języka wpłynęło słownictwo z języków hiszpańskiego i portugalskiego.
Poprzez XVIII i XIX wiek nastąpił masowy spadek osób posługujących się językiem sky'owskim. Coraz większe znaczenie dla ówczesnych smoczych organizacji semi-państwowych miał handel z ludźmi, co prowadziło do porzucania języka ojczystego na rzecz tamtejszych lingua franca kolonizatorów, czyli portugalskiego i hiszpańskiego. Na początku XIX wieku szacuje się, że umarła ostatnia osoba posługująca się archaicznym dialektem wywodzącym się z prasky'owskiego. W drugiej połowie XIX wieku jedynie odizolowane społeczności posługiwały się nadal językiem sky'owskim.
Po wyzwoleniu i oficjalnym zagwarantowaniu niepodległości Królestwa Sky'owa w 1872 i rozpoczęciu organizacji państwa smoczego językiem oficjalnym stał się portugalski. Wśród elit posługiwano się językami europejskimi – francuskim, później angielskim, gdyż ówczesna sky'owska inteligencja nie znała języka sky'owskiego.
Wraz z demokratyzacją życia publicznego oraz proklamowaniem republiki w 1910 pojawiły się plany odnośnie przywrócenia języka sky'owskiego jako oficjalnego, wraz z zintensyfikowaną kampanią patriotyczną zachęcającą do propagowania wiedzy o języku. Z tamtego okresu pochodzi większość standardów na których opiera się norma współczesnego języka sky'owskiego. Plany te nie zostały jednak zrealizowane najpierw ze względu na konflikt boliwijsko-sky'owski w latach 1919–1922, zaś potem ze względu na rewolucję i wprowadzenie rządów komunistycznych.
Po roku 1969 w związku z obaleniem komunizmu i wprowadzeniem Drugiej Republiki ponownie pojawiły się głosy odnośnie przywrócenia języka sky'owskiego jako jednego z języków urzędowych. Jednakże w ramach umów między nowym rządem Sky'owa a rządem Stanów Zjednoczonych oraz fascynacji kulturą zachodnią zdecydowano się na wprowadzenie powszechnej edukacji języka angielskiego w szkołach. W latach 80. i 90. za sprawą popkultury oraz masowej westernizacji społeczeństwa sky'owskiego nastąpił rozkwit języka angielskiego. Od 1 stycznia 2000 angielski stał się de iure głównym językiem urzędowym Sky'owa (de facto był już od co najmniej paru lat). Znacząca popularyzacja języka angielskiego przyczyniła się do dalszej erozji i zaniku języka sky'owskiego wśród społeczeństwa.
W latach 10. XXI wieku pod naciskiem niektórych społeczności lokalnych oraz sky'owskich językoznawców, antropologów oraz artystów zdecydowano się podjąć kolejnej próby przywracania języka sky'owskiego. W 2018 powołano Konsorcjum Języka Sky'owskiego, które przygotowało Ustawę o języku sky'owskim. Ustawa zakłada stopniowe wdrażanie języka sky'owskiego do większości sfer życia, co wiąże się między innymi z promowaniem kultury sky'owskiej, umożliwieniem dokonywania spraw urzędowych w języku sky'owskim oraz wprowadzenie powszechnej edukacji języka sky'owskiego do szkół publicznych. Podczas pisania projektu ustawy ustalono ponadto współczesny standard pisany języka sky'owskiego, En Stándart Ská'owosaé. 1 stycznia 2022 roku ma ruszyć nowy kanał telewizji publicznej STN-Ská'owosaé, zawierający programy w języku sky'owskim. W roku szkolnym 2021–2022 w wybranych placówkach ruszył eksperymentalny program nauczania języka sky'owskiego. W zależności od sukcesów programu rząd planuje wprowadzenie języka sky'owskiego do szkół do roku 2025.
Statystyka
Językiem sky'owskim jako podstawowym językiem (L1) posługuje się 17'012 osób (2016). Szacuje się ponadto, że między 125'000–250'000 zna język sky'owski w stopniu podstawowym jako L2.
Największe skupisko osób posługujących się językiem sky'owskim występuje na południowym zachodzie kraju. Mniejsze skupiska występują na wschodzie i północy. Język sky'owski występuje przeważnie w rejonach bardziej izolowanych, o niższej gęstości zaludnienia, gdzie ze względu na braki w infrastrukturze nie zdążył wykształcić się żaden z innych współczesnych języków. Wśród osób znających język sky'owski jako L2 najwięcej ich występuje w zurbanizowanych regionach jak niektóre dzielnice oraz przedmieścia aglomeracji Sky'owo City czy innych wielkich miast. Miejska odmiana języka sky'owskiego, którą się posługują, jest często krytykowana i stygmatyzowana przez osoby posługujące się odmianą tradycyjną, która uznawana jest powszechnie za modelową i elitarną. Zaznacza się jednak, że "stołeczna" odmiana języka sky'owskiego cechuje się nieumiejętnością zrozumienia cech gramatycznych i fonologicznych istotnych dla struktury języka.
Dialekty
Istnieją trzy duże grupy dialektalne języka sky'owskiego:
- dialekt południowo-zachodni (South & West Sky'owian), używany w rejonach górzystych, na południu Sky'owa, a także na zachodnim wybrzeżu Chile;
- dialekt wschodni (East Sky'owian), używany tuż przy granicy z Boliwią oraz wśród smoków w Brazylii;
- dialekt północny (North Sky'owian), używany na północy kraju, na północ od Uyuni.
Sky'owski termin ámradan [ˈɑːmɾɐdɐn], często tłumaczony jako "dialekt" w istocie odnosi się do używania miejscowego sposobu mówienia (akcentu) czy słownictwa; bardziej właściwym pojęciem zdaniem niektórych lingwistów byłoby "gwara" lub "narzecze", gdyż różnice w wymowie występują nawet między pojedynczymi lokalnymi społecznościami posługującymi się językiem sky'owskim w obrębie jednej grupy dialektalnej. Różnice w słownictwie czy gramatyce są nieznaczne i występują wyłącznie w przypadku większych ogólnych grup dialektalnych.
Oficjalna norma języka sky'owskiego, En Stándart Ská'owosaé, oparta jest o tradycyjną miejską odmianę dialektu południowo-zachodniego. Niektóre słowniki języka sky'owskiego podają wymowę także dla dwóch pozostałych dialektów.
Ortografia
Standardowy alfabet sky'owski zawiera następujące litery: a á b c d e é f g h i k l m n o p r s t u v/w y. v/w traktowane są jako jedna litera (reprezentująca fonem /v/), z v występującym na początku wyrazu i w niektórych zapożyczeniach oraz w w pozostałych przypadkach. W wielu słowach również pojawiają się dwuznaki ch dh th. Z tych dwuznaków, ch występuje najczęściej wśród słów pochodzenia rodzimego. W porządku zaś przyjmuje się, że ⟨ch⟩ występuje między ⟨c⟩ a ⟨d⟩.
W niektórych zapożyczeniach występują ponadto litery b oraz c. ⟨b⟩ reprezentuje zawsze lenis /p/ (niektórzy językoznawcy wyróżniają odrębny fonem /b/), które może być częściowo dźwięczne, zaś ⟨c⟩ reprezentuje /k/ przed ⟨a⟩, ⟨á⟩, ⟨o⟩ i ⟨u⟩ oraz /s/ przed ⟨e⟩, ⟨é⟩, ⟨i⟩ oraz ⟨y⟩.
Nazwy liter wyglądają następująco: a, a árdh, ba, céa, da, e, e árdh, fa, ga, dha, i, ka, la, ma, na, o, pa, ra, sa, ta, u, va, ytra oraz ponadto ácha dla ⟨ch⟩.
Fonologia
Spółgłoski
Większość dialektów języka sky'owskiego zawiera przynajmniej 18 fonemów pokazanych w poniższej tabeli (wątpliwości istnieją co do fonemicznego statusu /b/, /ʔ/ oraz /s/). W nawiasach ujęto fonemy występujące wyłącznie w zapożyczeniach.
| Labialne | Alweolarne | Post- alweolarne |
Palatalne | Welarne | Glotalne | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nosowe | m | n | ||||
| Plozywne | p (b) | t d | k ɡ | (ʔ) | ||
| Afrykaty | t͡ʃ d͡ʒ | |||||
| Frykatywne | f | (s) | ʃ | x | h | |
| Aproksymanty | v | l | j | w | ||
| Rotyczne | r |
Spośród spółgłosek plozywnych /t/ oraz /k/ są fortis (aspirowane) – określane przeważnie árdh, zaś /d/ oraz /ɡ/ są lenis (nieaspirowane) – określane léans. /p/ może być zarówno fortis, jak i lenis – aspiracja tej spółgłoski zależy od wielu czynników, między innymi od dialektu, przynależności klasowej; często zależy to również od osoby, a nawet od słowa, w którym występuje. Jest to skutek defonologizacji średniosky'owskich fonemów /p/ i /b/ w jeden fonem – /p/. Obecnie dostrzega się odwrotny trend za sprawą licznych zapożyczeń z innych języków oraz włączenia litery ⟨b⟩ do oficjalnego alfabetu.
Istnieje także tendencja do lenicji nieakcentowanego inter- i postwokalicznego /p/, /t/ i /d/ do [ɸ], [θ̠] i [ð̠] w dialektach innowacyjnych.
/n/ posiada alofon [ŋ] przed spółgłoskami welarnymi /k/, /ɡ/ oraz /x/. We współczesnych dialektach ponadto zachodzi tendencja do pozbywania się spółgłosek welarnych ([k], [ɡ] i [x]), zachowując welarną spółgłoskę nosową [ŋ] (analogicznie jak standardowa realizacja sufiksu -ing w języku angielskim). Stąd też fang /fanɡ/ wymawiane jest współcześnie [faŋ]. Językoznawcy traktują to fonologicznie jako sekwencje fonemów /nk/, /nɡ/ i /nx/ gdyż w niektórych bardziej konserwatywnych dialektach są one rozróżniane.
/v/ jest realizowane jako labio-dentalny aproksymant [ʋ]. We współczesnych dialektach istnieje ponadto tendencja do defonologizacji /v/ oraz /w/, sprawiając, że oba te fonemy zapadają się w jeden fonem – /ʋ/.
/s/ występuje w zapożyczeniach i reprezentuje spółgłoskę frykatywną bez palatalizacji [s]. Wśród większości osób jest również alofonem /ʃ/ poprzez rozpodobnienie wygłosu pod wpływem nagłosowego /ʃ/, jak chociażby w sas [ʃas].
/r/ jest spółgłoską uderzeniową alweolarną [ɾ]. W wygłosie może ulec osłabieniu do aproksymanta [ɹ].
/l/ zawsze jest wymawiane jako jasne [l].
Przed /i/ oraz /j/ fonemy /k/, /ɡ/ /n/, /ʃ/, /tʃ/ i /dʒ/ stają się spółgłoskami palatalnymi: [c], [ɟ], [ɲ], [ɕ], [tɕ] i [dʑ] odpowiednio. Pozostałe spółgłoski ulegają spalatalizowaniu z mniej lub bardziej zaznaczonym palatalnym offglajdem.
/x/, zapisywany jako dwuznak ⟨ch⟩, posiada alofon [ç] po samogłoskach przymkniętych przednich /iː/ oraz (w niektórych dialektach) /ɪ/. /h/ jest marginalnym fonemem występującym w niektórych wyrażeniach kolokwialnych oraz przeważnie w wykrzyknieniach, jak eh [ɛh], wówczas zapisywany jest ⟨h⟩.
/ʃl/ przez niektórych wymawiane jest [ɬ].
[əl], [ən], [əm] i [əɾ] mogą być realizowane jako sylabiczne [l̩], [n̩], [m̩] i [ɾ̩] odpowiednio.
Istnieją różne opinie odnośnie uznania zwarcia krtaniowego za odrębny fonem; część wskazuje obecność par minimalnych, inni z kolei traktują zwarcie krtaniowe jako naturalną realizację rozziewu między dwoma samogłoskami nietworzącymi dyftongów. W bardziej współczesnych analizach zwarcie krtaniowe traktowane jest jako cecha suprasegmentalna sylaby, będące sposobem realizacji vokal to'ok (znacznika samogłoskowego).
Samogłoski
Współcześnie językoznawcy wyróżniają następujące samogłoski w języku sky'owskim:
| Przednie | Centralne | Tylne | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| lekkie | silne | lekkie | silne | lekkie | silne | |
| Przymknięte | ɪ | iː | y | ʊ | uː | |
| Średnie | ɛ | (ɛɪ) | ɔ | oː | ||
| Otwarte | a | ɑː | ||||
Samogłoski dzielą się na silne (árdh) oraz lekkie (léans). Samogłoski silne występują przeważnie w pozycjach akcentowanych. Samogłoski lekkie w pozycjach nieakcentowanych ponadto ulegają dalszemu osłabieniu – /a/ do [ɐ], /ɛ/ do [ə], /y/ do [ʏ]. Niektórzy językoznawcy wyróżniają ponadto lekką formę fonemu /iː/ – [i] oraz fonemów /ɔ/ i /ʊ/ – [ɵ].
/ɛ/ oraz /y/ mogą być zarówno silne, jak i lekkie.
Standardowym alofonem /ɑː/ jest [ɑː], choć często jest również realizowany jako krótka głoska cofnięta [ɑ]. W niektórych dialektach może ponadto być lekko zaokrąglona [ɒ̜].
Język sky'owski posiada formalnie pięć dyftongów (wszystkie zstępujące): /aɪ̯/, /aʊ̯/, /ɑɪ̯/, /ɛɪ̯/, /ɔɪ̯/. Niektóre klasyfikacje podają wyłącznie trzy, zważywszy na to że współcześnie /ɛɪ̯/ często realizowane jest jako monoftong [ɛː], zaś /ɑɪ̯/ oraz /ɔɪ̯/ ulegają defonologizacji do [ɒɪ~ɔɪ].
/oː/ wśród niektórych użytkowników posiada wymowę dyftongiczną [oʊ].
Prozodia
Akcent wyrazowy
Akcent wyrazowy w języku sky'owskim jest cechą fonologicznie relewantną i wpływa na artykulację głosek: nieakcentowane samogłoski często są redukowane por. pary minimalne fale [ˈfalə] i fale [fɐˈlɛ].
W zapożyczeniach zazwyczaj zachowany jest akcent wyrazowy języka, z którego pochodzi dane zapożyczenie.
Vokal to'ok
W niektórych słowach, szczególnie między samogłoskami, występuje cecha prozodyczna określana mianem vokal to'ok ("znacznik samogłoskowy"). Fonetycznie najczęściej odpowiada to zwarciu krtaniowemu oraz skróceniu poprzedzającej głoski. Analizy wykazały jednak że nie zawsze jest realizowany jako pełne zwarcie, częściej odpowiada mu laryngalizacja głoski. Sama nazwa zjawiska vokal to'ok [ˈʋɔkɐl ˈtɔˀɔk] jest zarazem jego przykładem.
Vokal to'ok wywodzi się z elizji wcześniejszej półsamogłoski ([j], [h] lub [w]) jako realizacja rozziewu. Vokal to'ok znaczony jest przy użyciu apostrofu, tak samo jak kontrakcja przedimków; nie wszystkie przedimki skrócone posiadają vokal to'ok. Przeważnie (choć nie zawsze) vokal to'ok występuje między dwoma samogłoskami (z których najczęściej następująca jest akcentowana, choć nie zawsze), aczkolwiek sama nazwa współcześnie jest myląca – odnosi się do historycznych samogłosek, a więc – za sprawą elizji – może także występować w otoczeniu spółgłosek, jak chociażby w a'mar [ɐˀˈmaɾ] (z *ah̯amár) vs amar [ɐˈmaɾ].
Historyczne półsamogłoski, które uległy elizji:
- między samogłoskami przymkniętymi, jak /iː/ oraz /eː/ (obecne /ɪ/), w mniejszym stopniu /ɛ/: [j] – *lei̯éne, współcześnie: le'ene "żyć",
- między samogłoskami otwartymi, jak /a/ oraz /ɑː/, czasem /ɛ/: [h~ɦ] – *pah̯ár, współcześnie: pa'ár "para",
- między samogłoskami zaokrąglonymi, jak /ɔ/, /ɔː/ (obecne /oː/), /u/ (obecne /ʊ/) i /uː/, również /ɛ/: [w] – *tow̯ok, współcześnie: to'ok "znacznik".
Między mieszanymi samogłoskami jak /a/ oraz /ɔ/ półsamogłoska najczęściej dostosowywała się do samogłoski akcentowanej: gdy akcentowana była otwarta samogłoska, występowało [h]; gdy akcentowana była zaokrąglona spółgłoska, występowało [w].
Współcześnie interwokaliczne /h/, /j/ i /w/ kompletnie zanikło i spółgłoski te występują wyłącznie w nagłosie bądź w wygłosie wyrazu. W większości przypadków elizja półsamogłoski spowodowała pojawienie się vokal to'ok – jedynie w nielicznych słowach, które są używane bardzo powszechnie (jak zaimek pytajny fo "kto", powstały poprzez elizję /w/ z *fów̯u) zaszła dalsza elizja samogłoski, przekształcając wyraz w jednosylabowy (aczkolwiek nie jest to reguła; zaimek pytajny fa'en "kiedy" posiada vokal to'ok będący skutkiem elizji /h/ z historycznego *fah̯en).
Większość językoznawców porównuje realizację fonetyczną vokal to'ok do stød w języku duńskim: oba zjawiska wiążą się z laryngalną artykulacją głosek. Z tego względu przyjęto transkrypcję vokal to'ok jako ⟨ˀ⟩, analogicznie jak stød w fonologii języka duńskiego.
Gramatyka
Język sky'owski reprezentuje typ fleksyjny o strukturze nominatywnej z domyślnym szykiem SOV (podmiot-dopełnienie-orzeczenie).
Rzeczowniki odmieniają się przez 2 liczby: pojedyncza, mnoga; oraz 3 przypadki: mianownik, dopełniacz, biernik. Między rzeczownikami a określającymi je przymiotnikami zachodzi zgoda w stosunku do liczby. Przymiotniki generalnie występują przed rzeczownikami.
Czasowniki odmieniają się przez 3 czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. W czasie przeszłym i przyszłym ponadto odmieniają się przez osoby i liczby.
Rzeczowniki
W języku sky'owskim rzeczowniki, rodzajniki i zaimki odmieniają się przez trzy przypadki. Przypadek konkretnego rzeczownika zależy od funkcji gramatycznej jaką pełni w zdaniu.
- Mianownik (fo? fuá? "kto? co?") – podmiot w zdaniu, który wykonuje jakąś czynność.
- Dopełniacz (fos? fuás? "kogo? czego?") – używany do wyrażania posiadania.
- Biernik (fem? fuám? "kogo? co?") – używany dla dopełnienia bliższego i dalszego.
Za sprawą synkretyzmu funkcję celownika przejął biernik z przyimkiem ni (ni fem? ni fuám? "komu? czemu?").
| draéch "smok" | lp | lm |
|---|---|---|
| Mianownik | en draéch (n'draéch) |
an draéchs (a n'draéchs) |
| Dopełniacz | en draéchese (n'draéchese) |
an draésai (a n'draésai) |
| Biernik | em draéche (m'draéche) |
am draéchs (a m'draéchs) |
W nawiasach podano formy wynikające z kontrakcji przedimków określonych.
Czasowniki
Czasowniki w języku sky'owskim odmieniają się przez osoby, liczby, czasy i tryby. Większość czasowników w czasie teraźniejszym posiada jedną zregularyzowaną formę.
Przykład odmiany regularnego czasownika skriwe ("pisać"):
| skriwe "pisać" | Czas | ||
|---|---|---|---|
| Teraźniejszy | Przeszły | Przyszły | |
| mé | skriwe | skriwair | skriwaun |
| dy | skriwar | ||
| sé/sa/sen | skriwai | skriwau | |
| maé | |||
| taé | skriwar | skriwan | |
| saé | skriwai | skriwau | |
Istnieją również klasy czasowników w których odmianie występują oboczności (najczęściej motywowane upraszczaniem sylab). Są to chociażby czasowniki, w których temacie występuje -r bądź zakończone na -ie.
Zaimki
Zaimek to część mowy zastępująca rzeczownik albo frazę rzeczownikową. Poniżej przedstawiono formy sky'owskich zaimków osobowych:
| Osoba | Liczba/rodzaj | Mianownik | Dopełniacz | Biernik |
|---|---|---|---|---|
| pierwsza | pojedyncza | mé | mér | més |
| mnoga | maé | maér | maés | |
| druga | pojedyncza | dy | dér | dys |
| mnoga | taé | taér | taés | |
| trzecia | męski | sé | ser | sés |
| żeński | sa | sar | sas | |
| neutralny | sen | sern | ses | |
| mnoga | saé | saér | saés |