IPA
Ten artykuł wykorzystuje transkrypcję fonetyczną. Dokładniejsze objaśnienie niektórych symboli znajduje się w artykule IPA/Pomoc.
IPA [aɪ pʰiː eɪ] (ang. International Phonetic Alphabet), międzynarodowy alfabet fonetyczny to alfabetyczny system notacji fonetycznej oparty w większości na alfabecie łacińskim. Został opracowany przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne pod koniec XIX wieku jako standard reprezentacji dźwięków w formie pisemnej. IPA jest używany przez leksykografów, przez uczniów oraz nauczycieli języków obcych, językoznawców, logopedów, piosenkarzy, aktorów, twórców conlangów oraz tłumaczy.
IPA reprezentuje przeważnie leksykalne cechy mowy (aczkolwiek istnieje możliwość transkrypcji cech prozodycznych, takich jak ton). Podstawowymi jednostkami IPA są głoski (fony), fonemy, intonacja oraz oddzielenie poszczególnych sylab i słów. Dodatkowe cechy mowy, takie jak zgrzytanie zębami czy seplenienie mogą być reprezentowane przy użyciu rozszerzonego zestawu symboli (extIPA, ang. extended IPA).
Symbole IPA są tworzone zazwyczaj ze zbiorów liter oraz znaków diakrytycznych; litery są przeważnie używane dla reprezentacji sposobu oraz miejsca artykulacji poszczególnych głosek, zaś znaki diakrytyczne często używane są w celu doprecyzowania dodatkowych cech artykulacji danej głoski. Przykładowo, w celu podkreślenia aspiracji (przydechu) danej głoski stosuje się literę h w indeksie górnym, np. [pʰ].
W IPA używane są różne rodzaje nawiasów: nawiasy kwadratowe [...] służą do transkrypcji fonetycznej, zaś slashe /.../ służą do transkrypcji fonemicznej. Nawiasy ostre ⟨...⟩ najczęściej wykorzystuje się do transkrypcji ortograficznej. Przykładowo, w języku polskim litera ⟨c⟩ może reprezentować fonem /t͡s/, który może być realizowany w mowie jako [t͡s].
Opis
Podstawowym założeniem IPA jest posiadanie osobnego symbolu dla każdego dźwięku. Oznacza to, że IPA zazwyczaj nie posiada osobnych symboli dla dźwięków, które nie są rozróżniane w żadnym języku.
Alfabet służy do transkrypcji głosek (fonów), aczkolwiek można go również wykorzystać do transkrypcji fonemów. Kiedy IPA jest używane do transkrypcji fonemicznej, poszczególne symbole niekoniecznie reprezentują sposób artykulacji danych dźwięków, np. fonem /ʌ/ w języku angielskim.
Symbole
Symbole zostały dobrane w taki sposób, aby jak najlepiej współgrały z alfabetem łacińskim. Z tego względu większość symboli pochodzi z liter łacińskiego lub greckiego, bądź jako modyfikacja tamtejszych. Niektóre symbole są unikatowe: przykładowo, zwarcie krtaniowe ⟨ʔ⟩ oryginalnie przyjmowało symbol znaku zapytania bez kropki, zaś sam symbol pochodzi od apostrofu.
Niektóre symbole pochodzą od istniejących liter poprzez dodanie jakiegoś kształtu:
- Hak skierowany w prawo, np. w ⟨ɖ ɳ ʂ⟩ oznacza artykulację retrofleksyjną.
- Górne wygięcie prawe, np. w ⟨ɠ ɗ ɓ⟩ stosowane jest w przypadku spółgłosek iniektywnych.
- Pętelka, np. w ⟨ɕ ʑ ʝ⟩ przeważnie oznacza spółgłoski palatalne.
- Spółgłoski nosowe zazwyczaj oparte są o symbol ⟨n⟩: ⟨n ɲ ɳ ŋ⟩. ⟨ɲ⟩ oraz ⟨ŋ⟩ pochodzą z ligatur gn i ng odpowiednio, zaś ⟨ɱ⟩ zostało zainspirowane ⟨ŋ⟩, choć bez żadnego powiązania między głoskami reprezentowanymi przez te symbole.
- Symbole powstałe z kapitalików, np. ⟨ʟ ʁ ʀ⟩ przeważnie reprezentują głoski uwularne (języczkowe) lub welarne (miękkopodniebienne); są też używane dla niektórych wibrantów (spółgłosek drżących), np. ⟨ʙ⟩ czy ⟨ʜ⟩.
- Dużo symboli pochodzi od liter obróconych o 180 stopni: ⟨ɐ ɔ ə ɟ ɓ ɥ ɾ ɯ ɹ ʇ ʊ ʌ ʍ ʎ⟩. W czasach dawnego składu wystarczyło wyłącznie obrócić daną czcionkę, by uzyskać pożądany symbol, co drastycznie redukowało ilość potrzebnych czcionek.
Duże litery nie są używane jako symbole IPA; mają zaś zastosowanie w transkrypcji jako archifonemy lub znaki globalne (wildcards).
Poza samymi symbolami reprezentującymi dane głoski, istnieje również wiele symboli dodatkowych, jak chociażby różne znaki diakrytyczne w celu transkrypcji konkretnych dodatkowych cech artykulacyjnych. Istnieją również symbole służące do transkrypcji elementów prozodycznych, jak akcent wyrazowy czy ton.
Spółgłoska plozywna welarna dźwięczna reprezentowana jest symbolem ⟨ɡ⟩; konkretnie jest to wariant tzw. "jednopiętrowego" (single-storey) ɡ, ale klasyczne "dwupiętrowe" (double-storey) g jest dopuszczalnym symbolem. Mała litera G wpisywana z klawiatury może być jedno- lub dwupiętrowa, w zależności od kroju; symbol ɡ LATIN SMALL LETTER SCRIPT G przeznaczony oficjalnie do transkrypcji zawsze jest jednopiętrowy, ale dostępny jest przeważnie jedynie w fontach które zawierają symbole IPA.
Do transkrypcji IPA polecany jest font Charis SIL ze względu na wsparcie wielu symboli i diakrytyków (w tym ich łączenia) wykorzystywanych w IPA.
Transkrypcja
Istnieją dwa zdefiniowane typy transkrypcji IPA:
- Transkrypcja fonetyczna zapisywana jest w nawiasach kwadratowych [...] i służy do zapisu fonetycznego, a więc głosek, dźwięków, rzeczywistej mowy. W zależności od szczegółowości może być nazywana szeroką (broad transcription) – zawierającą głoski bez wyszczególnienia dodatkowych cech wymowy i artykulacji – bądź wąską (narrow transcription) gdy zawiera szczegóły wymowy, które wprawdzie nie służą do odróżniania poszczególnych słów, lecz które autor chce udokumentować. Transkrypcja fonetyczna jest pierwotną funkcją IPA.
- Transkrypcja fonemiczna zwana również abstrakcyjną zapisywana jest między slashami /.../ i służy jedynie do wyszczególnienia cech, które służą do odróżniania poszczególnych słów w języku – fonemów.
W tym kontekście warto również przytoczyć, że wymowa poszczególnych fonemów często zależy od kontekstu, między innymi od tego, jakie fonemy znajdują się obok; czy dany fonem występuje w wygłosie czy nagłosie sylaby. Alofon to jedna z głosek (dźwięków) przypisanych dla danego fonemu. Przykładowo, w języku polskim jednym z alofonów /x/ jest [ɣ], gdy /x/ występuje w okolicy głosek dźwięcznych, np. w słowie niechby /ɲɛxbɨ/ [ɲɛɣbɨ̞][! 1].
W transkrypcji alofonów często wykorzystuje się symbol tyldy ~, oznaczający przeważnie "naprzemiennie z", np. [ɛw̃~ɨ̞w̃] oznacza, że możliwe jest zarówno [ɛw̃], jak i [ɨ̞w̃] – mówi się wówczas o tych głoskach że występują jako warianty danego fonemu (free variation). Może również odnosić się do zmian kontekstowych w zależności od sąsiadujących głosek, np. [n̪~ŋ], z podstawowym alofonem [n̪], zaś [ŋ] jako alofon głoski nosowej występujący przed spółgłoskami welarnymi [k] i [ɡ] (positional variation).
Czasami również używa się następujących transkrypcji, które podobnie jak symbol tyldy operują na zasadzie powszechnie przyjętych konwencji, aniżeli oficjalnych standardów IPA:
- Precyzyjna transkrypcja fonetyczna zwana również bardzo wąską (extra-narrow transcription) reprezentowana jest przy użyciu podwójnych kwadratowych nawiasów: ⟦...⟧. Jest to zgodne z konwencją IPA polegającą na podwojeniu symbolu w celu wskazania większego stopnia. Podwójne nawiasy mogą np. wskazywać dokładną wartość w diagramie samogłoskowym IPA. Dla przykładu, ⟦a⟧ reprezentuje wówczas konkretnie samogłoskę otwartą przednią niezaokrągloną, a nie dowolną ogólną otwartą samogłoskę z przedziału od [a] do [ä].
- Transkrypcja ortograficzna lub transliteracja zapisywana jest w nawiasach ostrych: ⟨...⟩. Używane są do wskazania, że litera reprezentuje samą siebie, tj. znak, a nie dany dźwięk, który reprezentuje w IPA. Przykładowo, wyraz kot można zapisać ⟨kot⟩. Sposób ten jest stosowany przeważnie przy transliteracji poszczególnych liter czy dwuznaków; w przypadku słów częściej do tego celu używa się kursywy.
Zestaw symboli IPA
Samogłoski
| Przednie | Centralne | Tylne | ||||
| Przymknięte | 
| |||||
| Prawie przymknięte | ||||||
| Półprzymknięte | ||||||
| Średnie | ||||||
| Półotwarte | ||||||
| Prawie otwarte | ||||||
| Otwarte | ||||||
Pary samogłosek: niezaokrąglona • zaokrąglona
Oś pionowa diagramu wskazuje wysokość samogłoski. Samogłoski wymawiane z obniżonym językiem są na dole, zaś z podwyższonym – na górze diagramu. Analogicznie oś pozioma wskazuje tylność samogłosek. Samogłoski wymawiane z językiem wysuniętym do przodu są na lewo, zaś z językiem cofniętym do tyłu – na prawo w diagramie. W miejscach gdzie samogłoski występują parami, samogłoska po prawej jest zaokrąglona (tj. wymawiana z zaokrąglonymi ustami), zaś po lewej niezaokrąglona[! 2].
Dyftongi, zwane też dwugłoskami, zazwyczaj są transkrybowane przy użyciu diakrytyku niezgłoskotwórczego, np. ⟨uɪ̯⟩ lub ⟨u̯ɪ⟩[! 3].
Uwagi:
- ⟨a⟩ oficjalnie oznacza samogłoskę przednią, ale ponieważ nie ma znaczących różnic między przednimi a centralnymi samogłoskami otwartymi, ⟨a⟩ często jest również używane w celu transkrypcji samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej. W przypadku, gdy potrzebna jest precyzja bądź zaznaczenie, że w istocie transkrybowana jest samogłoska centralna, używa się diakrytyku centralizacji ⟨ä⟩[! 4].
- ⟨ə⟩ oraz ⟨ɐ⟩ nie są z góry określone, czy są zaokrąglone czy nie, aczkolwiek częściej występują jako niezaokrąglone. W przypadku, gdy konieczne jest doprecyzowanie, używa się diakrytyku zaokrąglenia, np. ⟨ə̹⟩.
Spółgłoski
Spółgłoski płucne
| Miejsce →Sposób ↓ | Labialne | Koronalne | Dorsalne | Laryngalne | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bilabialne | Labio- dentalne |
Linguo- labialne |
Dentalne | Alweolarne | Post- alweolarne |
Retrofleksyjne | Palatalne | Welarne | Uwularne | Faryngalne | Glotalne | |||||||||||||
| Nosowe | m̥ | m | ɱ | n̼ | n̥ | n | ɳ̊ | ɳ | ɲ̊ | ɲ | ŋ̊ | ŋ | ɴ | |||||||||||
| Plozywne | p | b | p̪ | b̪ | t̼ | d̼ | t | d | ʈ | ɖ | c | ɟ | k | ɡ | q | ɢ | ʡ | ʔ | ||||||
| Afrykaty syczące | ts | dz | t̠ʃ | d̠ʒ | ʈʂ | ɖʐ | tɕ | dʑ | ||||||||||||||||
| Afrykaty niesyczące | pɸ | bβ | p̪f | b̪v | t̪θ | d̪ð | tɹ̝̊ | dɹ̝ | t̠ɹ̠̊˔ | d̠ɹ̠˔ | cç | ɟʝ | kx | ɡɣ | qχ | ɢʁ | ʡʢ | ʔh | ||||||
| Frykatywne syczące | s | z | ʃ | ʒ | ʂ | ʐ | ɕ | ʑ | ||||||||||||||||
| Frykatywne niesyczące | ɸ | β | f | v | θ̼ | ð̼ | θ | ð | θ̠ | ð̠ | ɹ̠̊˔ | ɹ̠˔ | ɻ˔ | ç | ʝ | x | ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | h | ɦ | |
| Aproksymanty | ʋ | ɹ | ɻ | j | ɰ | ʔ̞ | ||||||||||||||||||
| Tapy/flapy | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̼ | ɾ̥ | ɾ | ɽ̊ | ɽ | ɢ̆ | ʡ̆ | |||||||||||||||
| Wibranty | ʙ̥ | ʙ | r̥ | r | ɽ̊r̥ | ɽr | ʀ̥ | ʀ | ʜ | ʢ | ||||||||||||||
| Lateralne afrykaty | tɬ | dɮ | ʈɭ̊˔ | ɖɭ˔ | cʎ̝̊ | ɟʎ̝ | kʟ̝̊ | ɡʟ̝ | ||||||||||||||||
| Lateralne frykatywne | ɬ | ɮ | ɭ̊˔ | ɭ˔ | ʎ̝̊ | ʎ̝ | ʟ̝̊ | ʟ̝ | ||||||||||||||||
| Lateralne aproksymanty | l | ɭ | ʎ | ʟ | ʟ̠ | |||||||||||||||||||
| Lateralne tapy/flapy | ɺ̥ | ɺ | ɭ̥̆ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ | ||||||||||||||||||
Symbole po prawej są dźwięczne, po lewej bezdźwięczne. Zaciemnione pola oznaczają dźwięki niemożliwe w artykulacji.
Spółgłoski płucne stanowią większość spółgłosek w IPA, a także w językach ludzkich. Wszystkie spółgłoski w języku polskim czy angielskim są spółgłoskami płucnymi. Tabela spółgłosek płucnych jest ułożona w wierszach, które określają sposób artykulacji, oraz w kolumnach, które wyznaczają miejsce, w którym w przewodzie głosowym powstaje spółgłoska.
Miejsce artykulacji:
- Spółgłoski labialne (wargowe) powstają przy użyciu jednej lub obu warg w procesie artykulacji:
- Bilabialne (dwuwargowe) powstają przy zbliżeniu obu warg do siebie.
- Labiodentalne (wargowo-zębowe) powstają poprzez zbliżenie górnych zębów do dolnej wargi.
- Linguolabialne (językowo-wargowe) zwane również apikolabialnymi powstają poprzez zetknięcie czubka języka z górną wargą (przeważnie nie posiadają odrębnych symboli i są zapisywane przy użyciu diakrytyków).
- Spółgłoski koronalne (przedniojęzykowe) powstają poprzez artykulację przednią częścią języka. Można ponadto wyróżnić następujące sposoby artykulacji: apikalne (używając czubka języka), laminalne (używając górnej powierzchni języka) i subapikalne (używając powierzchni pod czubkiem języka).
- Dentalne (zębowe) artykułowane poprzez zbliżenie przedniej części języka do górnych zębów.
- Alweolarne (dziąsłowe) artykułowane poprzez zbliżenie przedniej części języka do dziąseł.
- Postalweolarne (zadziąsłowe) wymawiane poprzez zbliżenie przedniej części języka do tylnej części wału dziąsłowego.
- Retrofleksyjne artykułowane poprzez wygięcie języka ku górze i zbliżeniu jego przedniej części między wał dziąsłowy a podniebienie twarde.
- Palatalne (podniebienne) wymawiane poprzez uniesienie środkowej części języka do podniebienia twardego.
- Spółgłoski dorsalne (tylnojęzykowe) powstają poprzez artykulację tylną częścią języka:
- Welarne (miękkopodniebienne) wymawiane są poprzez zbliżenie tylnej części języka do podniebienia miękkiego.
- Uwularne (języczkowe) powstają poprzez uniesienie tylnej części języka tak, by zetknął się on z języczkiem.
- Spółgłoski laryngalne (krtaniowe) to spółgłoski, których głównym miejscem artykulacji jest krtań:
- Faryngalne (gardłowe) artykułowane poprzez cofnięcie nasady języka, aby powstała szczelina między nagłośnią, a tylną ścianką jamy gardłowej.
- Glotalne (krtaniowe) artykułowane w głośni[! 5].
Sposób artykulacji:
- Spółgłoski nosowe artykułowane są poprzez obniżenie podniebienia miękkiego, umożliwiając przepływ powietrza przez nos.
- Spółgłoski plozywne (zwarte) powstają, gdy w czasie artykulacji dochodzi do blokady przepływu powietrza przez jamę ustną i nosową (implozja, zwarcie), po czym następuje gwałtowne jej przerwanie (plozja, rozwarcie).
- Spółgłoski frykatywne (szczelinowe) powstają, gdy narządy mowy w czasie artykulacji tworzą dostatecznie wąską szczelinę, by powstał szum, tarcie. Wyróżnia się ponadto frykatywne syczące o wyższej amplitudzie i częstotliwości, powstające poprzez skierowanie strumienia powietrza językiem w stronę zębów (sulkalizacja).
- Afrykaty (spółgłoski zwarto-szczelinowe) powstają, gdy w pierwszej fazie artykulacji dochodzi do blokady przepływu przez jamę ustną i nosową, po czym tworzy się dostatecznie wąska szczelina, by powstał szum, tarcie. Niektóre języki, m.in. język polski kontrastują ze sobą afrykaty oraz odpowiadające im sekwencje spółgłosek plozywnych i frykatywnych.
- Aproksymanty (spółgłoski półotwarte) powstają, gdy artykulatory zbliżają się do siebie, jednak nie wystarczająco blisko, by powstał szum. Z tego względu aproksymanty można umieścić między spółgłoskami frykatywnymi, gdzie występuje tarcie, a samogłoskami, gdzie powietrze przepływa swobodnie.
- Tapy/flapy[! 6] (spółgłoski uderzeniowe) powstają podczas pojedynczego skurczu mięśni, tak że jeden artykulator (na przykład język) jest uderzany o drugi. Kontrastują zarówno ze spółgłoskami plozywnymi ze względu na brak plozji (gwałtownego wypuszczenia ciśnienia) jak i z wibrantami, gdzie strumień powietrza powoduje w szybkim następstwie zwarcia i rozwarcia artykulatora, wymuszając jego drżenie.
- Wibranty (spółgłoski drżące) powstają poprzez szybkie następstwo zwarć i rozwarć narządu artykulacji w wyniku wzmożonego prądu powietrza, wymuszając jego drżenie.
- Spółgłoski lateralne (boczne) powstają poprzez zablokowanie środkowej części jamy ustnej, wymuszając przepływ powietrza bokami języka.
Wyróżnia się ponadto podział na sonoranty i obstruenty. Sonoranty (zwane również rezonantami) to głoski wytwarzane poprzez ciągły przepływ powietrza w przewodzie głosowym. Zaliczają się do nich wszystkie samogłoski oraz także spółgłoski: nosowe, aproksymanty, tapy/flapy i wibranty. Sonoranty przeważnie zawsze są dźwięczne. Obstruenty zaś to głoski artykułowane poprzez blokowanie przepływu powietrza; do obstruentów zalicza się spółgłoski plozywne, frykatywne oraz afrykaty. Bezdźwięczne obstruenty występują stosunkowo często w językach świata jako odrębne fonemy, w porównaniu do bezdźwięcznych sonorantów które najczęściej są alofonami, o których sami użytkownicy nie zdają sobie w pełni sprawy.
Uwagi:
- Tam, gdzie spółgłoski występują parami, symbol po prawej oznacza spółgłoskę dźwięczną, zaś symbol po lewej – bezdźwięczną.
- W celu zwięzłości w tabeli zawarto również afrykaty (spółgłoski zwarto-szczelinowe). Aby zaznaczyć, że dana kombinacja znaków odpowiada jednej spółgłosce – afrykacie – standardową notacją jest kreska łącząca, np. ⟨t͡s, d͡z, t͡ʃ, d͡ʒ, t͡ɕ, d͡ʑ⟩. W przypadku gdy afrykaty nie kontrastują z odpowiadającymi sekwencjami spółgłosek plozywnych i frykatywnych można również ominąć kreskę łączącą. Inna bardziej niszowa notacja zapisuje segment frykatywny w indeksie górnym: ⟨ts, dz, tʃ, dʒ, tɕ, dʑ⟩.
- Głoski artykułowane koronalnie zazwyczaj mają jeden symbol bez z góry określonego miejsca artykulacji. W zależności od języka, [t] może oznaczać spółgłoskę plozywną bezdźwięczną dentalną, alweolarną lub postalweolarną, bez konieczności stosowania diakrytyków.
- Zaciemnione pola oznaczają dźwięki niemożliwe w artykulacji.
- Zazwyczaj ułożenie języka, aniżeli miejsce artykulacji służy w odróżnieniu między spółgłoskami frykatywnymi [ɕ ʑ], [ʃ ʒ], i [ʂ ʐ]. W przypadku [ɕ ʑ] są one alweolo-palatalne, tj. środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego (mocno spalatalizowane). [ʃ ʒ] są palato-alweolarne z przednią częścią języka zagiętą w stronę podniebienia (częściowo spalatalizowane). [ʂ ʐ] są postalweolarne bez palatalizacji.
- Niektóre symbole nie reprezentują żadnego fonemu w żadnym języku.
Spółgłoski niepłucne
| BL | LD | D | A | PA | RF | P | W | U | FG | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ejektywne | Plozywne | pʼ | tʼ | ʈʼ | cʼ | kʼ | qʼ | ʡʼ | |||
| Afrykaty | t̪θʼ | tsʼ | t̠ʃʼ | ʈʂʼ | kxʼ | qχʼ | |||||
| Frykatywne | ɸʼ | fʼ | θʼ | sʼ | ʃʼ | ʂʼ | ɕʼ | xʼ | χʼ | ||
| Lateralne afrykaty | tɬʼ | cʎ̝̊ʼ | kʟ̝̊ʼ | ||||||||
| Lateralne frykatywne | ɬʼ | ||||||||||
| Mlaski | Centralne | ʘ | ǀ | ǃ | ǂ | ||||||
| Lateralne | ǁ | ||||||||||
| Iniektywne | Dźwięczne | ɓ | ɗ | ᶑ | ʄ | ɠ | ʛ | ||||
| Bezdźwięczne | ɓ̥ | ɗ̥ | ᶑ̊ | ʄ̊ | ɠ̊ | ʛ̥ | |||||
Sposób artykulacji:
- Spółgłoski ejektywne to spółgłoski bezdźwięczne, przy których artykulacji powietrze jest wyrzucane poprzez gwałtowne uniesienie zamkniętej krtani, w rezultacie dając bardziej napiętą, rozerwaną artykulację. Podczas ich wymawiania jabłko Adama się porusza.
- Spółgłoski iniektywne (implozywne) to spółgłoski, w których powietrze jest zasysane gwałtownym ruchem krtani ku dołowi, w rezultacie dając bardziej głuche brzmienie.
- Mlaski (głoski mlaszczące, również kliki) polegają na nagłym otwarciu przedniego zwarcia przy różnych położeniach warg i języka bez przepływu powietrza z płuc, co wywołuje charakterystyczny "cmokający" dźwięk. Mlaski występują paralingwistycznie w językach europejskich w funkcji ekspresywnej: mlask dentalny w języku angielskim zapisywany tut-tut! lub tsk! tsk! wyraża dezaprobatę.
Uwagi:
- Odrębne symbole dla spółgłosek iniektywnych bezdźwięcznych ⟨ƥ ƭ ƈ ƙ ʠ⟩, pomimo obecności w Unicode, nie są wspierane przez IPA. Zamiast tego bezdźwięczność podkreśla się przy użyciu symbolu dźwięcznego wraz z diakrytykiem bezdźwięczności: ⟨ɓ̥ ʛ̥⟩ itd.
- Symbol spółgłoski iniektywnej retrofleksyjnej ⟨ᶑ⟩ nie jest oficjalnie określony przez IPA, ale posiada oczekiwany kształt, gdyby taki symbol został przyjęty.
Spółgłoski z koartykulacją
| Nosowe | Frykatywne/aproksymanty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| n͡m | Labio-alweolarna | ɥ̊ | ɥ | Labio-palatalna | |
| ŋ͡m | Labio-welarna | ʍ | w | Labio-welarna | |
| ɧ | Postalweolo-welarna | ||||
| Plozywne | Lateralne aproksymanty | ||||
| t͡p | d͡b | Labio-alweolarna | ɫ | Alweolarna welaryzowana | |
| k͡p | ɡ͡b | Labio-welarna | |||
| q͡ʡ | Uwulo-faryngalna | ||||
Uwagi:
- Labio-welarny aproksymant [w] odnosi się do welarnego aproksymanta z labializacją (zaokrągleniem warg) i może być transkrybowany jako [ɰʷ] (analogicznie bezdźwięczny [ʍ] może być transkrybowany jako [ɰ̊ʷ]). Ze względu na to, że występuje on bardzo często w wielu językach świata posiada odrębny symbol by uniknąć używania diakrytyku. W analizie fonologicznej /w/ może być uznawane za spółgłoskę (bi)labialną, welarną, bądź labializowaną welarną, w zależności od przyjętego modelu.
- Labio-palatalny aproksymant [ɥ] odnosi się do palatalnego aproksymanta z labializacją (zaokrągleniem warg) i może być transkrybowany jako [jʷ]. Ze względu na to, że występuje on bardzo często w wielu językach świata posiada odrębny symbol by uniknąć używania diakrytyku. W analizie fonologicznej /ɥ/ może być uznawane za spółgłoskę (bi)labialną, palatalną, bądź labializowaną palatalną, w zależności od przyjętego modelu.
- Spółgłoska lateralna welaryzowana [ɫ] właściwie reprezentuje lateralny aproksymant z welaryzacją lub faryngalizacją, transkrybowany szczegółowiej jako [lˠ] (welaryzowany) lub [lˤ] (faryngalizowany). Ze względu na to, że występuje ona bardzo często w wielu językach świata posiada odrębny symbol pokrywający zarówno welaryzację, jak i faryngalizację (m.in. w języku polskim dawne "aktorskie Ł" to właśnie dentalne [ɫ̪]).
- Spółgłoska postalweolo-welarna frykatywna bezdźwięczna [ɧ] reprezentuje dźwięk sj w języku szwedzkim. Dokładna fonetyczna realizacja tego dźwięku jest różna, jednak wspólną cechą jest labializacja (zaokrąglenie warg). Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne opisuje ten dźwięk jako "jednoczesne [ʃ] i [x]". Innym opisem wymowy /ɧ/ jest przy lekko zaciśniętym gardle i zaokrąglonych ustach jak do wymowy [u] próbować wymówić [ʂ].
Pozostałe symbole
| ◌̥ ◌̊ | Bezdźwięczne | ◌̤ | Dźwięczne (dyszące) | ◌̪ ◌͆ | Dentalne |
|---|---|---|---|---|---|
| ◌̬ | Dźwięczne | ◌̰ | Dźwięczne (skrzypiące) | ◌̺ | Apikalność |
| ◌h | Aspiracja | ◌̼ | Linguolabialne | ◌̻ | Laminalność |
| ◌̹ ◌͗ ◌˒ | Bardziej zaokrąglone | ◌w | Labializacja | ◌̃ | Nazalizacja |
| ◌̜ ◌͑ ◌˓ | Mniej zaokrąglone | ◌j | Palatalizacja | ◌n | Plozja nosowa |
| ◌̟ ◌˖ | Wysunięte do przodu | ◌ɣ | Welaryzacja | ◌l | Plozja lateralna |
| ◌̠ ◌˗ | Wysunięte do tyłu | ◌ʕ | Faryngalizacja | ◌̚ | Brak plozji |
| ◌̈ | Centralizacja | ◌̴ | Welaryzacja lub faryngalizacja | ◌ə | Plozja szwy |
| ◌̽ | Zbliżone do szwy | ◌̝ ◌˔ | Podwyższenie | ◌θ | Plozja [θ] |
| ◌̩ ◌̍ | Zgłoskotwórczość | ◌̞ ◌˕ | Obniżenie | ◌x | Plozja [x] |
| ◌̯ ◌̑ | Niezgłoskotwórczość | ◌̘ | Uprzednienie obsady języka | ◌ʼ | Ejektywność |
| ◌˞ | Rotyczność | ◌̙ | Cofnięcie obsady języka | ◌͡◌ ◌͜◌ |
Afrykacja lub podwójna artykulacja |
| ˈ | Akcent główny |
|---|---|
| ˌ | Akcent poboczny |
| ː | Długość |
| ˑ | Półdługość |
| ◌̆ | Przykrótkość |
| | | Grupa akcentowa |
| ‖ | Grupa intonacyjna |
| . | Granica sylaby |
| ‿ | Wymowa łączna |
| ◌̋ | ˥ | Bardzo wysoki |
|---|---|---|
| ◌́ | ˦ | Wysoki |
| ◌̄ | ˧ | Średni |
| ◌̀ | ˨ | Niski |
| ◌̏ | ˩ | Bardzo niski |
| ꜜ◌ | Przesunięcie zstępujące | |
| ꜛ◌ | Przesunięcie wstępujące | |
| ◌̌ | ˩˥ | Wznoszący |
|---|---|---|
| ◌̂ | ˥˩ | Opadający |
| ◌᷄ | ˧˥ | Wysoki wznoszący |
| ◌᷅ | ˩˧ | Niski wznoszący |
| ◌᷇ | ˥˧ | Wysoki opadający |
| ◌᷆ | ˧˩ | Niski opadający |
| ◌᷈ | ˧˦˨ | Wznosząco-opadający |
| ◌᷉ | ˧˨˦ | Opadająco-wznoszący |
| ↗︎ | Globalny wznoszący | |
| ↘︎ | Globalny opadający | |
| [ ] | Transkrypcja fonetyczna |
|---|---|
| / / | Transkrypcja fonemiczna |
| ( ) | Artykulacja niema |
| ⸨ ⸩ | Nieistotne dźwięki |
| { } | Notacja prozodyczna |
Dodatkowe symbole (extIPA)
Dodatkowe symbole IPA (do wymowy wadliwej), znane również jako extIPA to zestaw liter i znaków diakrytycznych używanych w transkrypcji wymowy wadliwej bądź niekonwencjonalnej. Część z tych symboli jest używana w celu transkrybowania cech normalnej mowy i jest aprobowana przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne.
Poniżej zawarto podstawowe symbole extIPA powszechnie stosowane w transkrypcjach IPA. Dołączono również powszechnie stosowane znaki globalne (wildcards), jednak ich użycie nie jest ustandaryzowane; w większości sytuacji konieczne okazać się może słowne wyjaśnienie znaczenia zastosowanych znaków globalnych, np. J – spółgłoska palatalna, W – spółgłoska welarna, itd.
Cechy prozodyczne umieszczane są w nawiasach klamrowych {...}, zaś poszczególne komentarze umieszczane są w indeksie dolnym: [{f ˈɡwɔɕnɔ f} (...) {p ˈt͡ɕixɔ p} (...) {allegro ˈʂɨpkɔ allegro}]
| ʬ | Bilabialna perkusywna (cmoknięcie wargami) |
|---|---|
| ʭ | Bidentalna perkusywna (zgrzyt zębami) |
| ¡ | Sublaminalna perkusywna (czubek języka uderza o dolne dziąsła) |
| ◌͍ | Ściągnięcie warg | ◌͈ | Artykulacja mocna | ◌͊ | Denazalizacja |
|---|---|---|---|---|---|
| ◌͆ | Dentolabialne | ◌͉ | Artykulacja słaba | ◌͋ | Nosowa frykatywna |
| ◌̪͆ | Bidentalne | ◌= | Deaspiracja | ◌͌ | Welarno-faryngalne |
| ◌͇ | Alweolarne | ◌ɦ | Dźwięczna aspiracja | h◌ | Preaspiracja |
| ◌̼ | Linguolabialne | ◌ʁ | Uwularyzacja | ◌↓ | Ingresywność |
| ◌\◌\◌ | Jąkanie | ◌ʔ | Glotalizacja (stød) | ◌↑ | Egresywność |
| { } | Notacja prozodyczna | f | Głośna mowa (forte) |
|---|---|---|---|
| (.) | Krótka pauza | ff | Głośniejsza mowa (fortissimo) |
| (..) | Średnia pauza | p | Cicha mowa (piano) |
| (...) | Długa pauza | pp | Cichsza mowa (pianissimo) |
| ( ) | Artykulacja niema | ⸨ ⸩ | Nieistotne dźwięki |
| allegro | Szybka mowa | lento | Wolna mowa |
| C | Spółgłoska | V | Samogłoska |
|---|---|---|---|
| R | Rotyczna | L | Płynna/lateralna |
| F | Frykatywna | S | Sycząca |
| N | Nosowa | P | Plozywna |
| G | Glide/aproksymant | T | Ton/akcent |
Porównanie z alfabetem slawistycznym
Slawistyczny alfabet fonetyczny (AS) to alfabet fonetyczny przystosowany do zapisu fonetyki słowiańskiej. Tam, gdzie IPA stosuje dwuznaki (najczęściej również zaznaczone za pomocą łuku oznaczającego afrykację), tam alfabet slawistyczny stosuje pojedynczy znak, np.:
| IPA | AS |
|---|---|
| t͡ɕ | ć |
| d͡ʑ | ʒ́ |
| t͡ʃ~t͡ʂ | č |
| d͡ʒ~d͡ʐ | ǯ |
System ten dla niektórych może być wygodniejszy, gdyż język polski kontrastuje ze sobą afrykaty oraz odpowiadające im sekwencje spółgłosek plozywnych i frykatywnych, np. trzysta /ˈtʂɨsta/ vs czysta /ˈt͡ʂɨsta/[! 7].
Linki
Uwagi
- ↑ Z jakiegoś powodu w Polsce istnieje spory problem z rozróżnieniem między transkrypcją fonetyczną a fonemiczną, stosując transkrypcję fonemiczną tam, gdzie powinna być użyta fonetyczna.
- ↑ Diagram samogłoskowy zdefiniowany w taki sposób jest jedynie abstrakcyjną idealizacją modelu samogłoskowego. W praktyce samogłoski są rozróżniane dzięki temu, że podczas artykulacji różnych samogłosek różne częstotliwości ulegają wzmocnieniu. Wzmocnione częstotliwości nazywane są formantami.
- ↑ W literaturze angielskiej istnieje rozróżnienie między dyftongami oraz tzw. glide'ami (półsamogłoskami). Dyftongi są połączeniem dwóch samogłosek, z jednym elementem artykułowanym dłużej, mocniej i głośniej, jak angielskie [aɪ̯] w słowie price. Glide'y zaś są półsamogłoskami (samogłoskami niezgłoskotwórczymi) które połączone z samogłoską tworzą dwa segmenty o względnie równorzędnym czasie trwania (są one dłuższe niż ich samogłoskowe przybliżenia); do ich opisu służą aproksymanty, jak [w] czy [j] i są spotykane w analizie języka polskiego, np. [aw] w słowie auto. W literaturze polskojęzycznej przyjęto konwencję odwrotną.
W większości języków jest to wyłącznie kwestia konwencji oraz przyjętych założeń, aczkolwiek w języku rumuńskim fonem /e̯a/ kontrastuje z /ja/ oraz /o̯a/ kontrastuje z /wa/. Pary te brzmią bardzo podobnie dla native speakerów rumuńskiego, aczkolwiek wykazano, że fonem /ja/ wymawiany jest wyraźnie dłużej oraz posiada wyżej umiejscowiony nagłos niż /e̯a/. - ↑ Różnice akustyczne w tylności dla samogłosek otwartych nie są znaczące. W fonetyce przyjmuje się, że [a] reprezentuje najbardziej otwartą samogłoskę o niesprecyzowanej tylności. W praktyce jednak [a] reprezentuje otwartą przednią samogłoskę (np. "a" w cat we współczesnym Received Pronunciation). Symbole [a̠], [ä], [ɑ̟], [ɑ], [ɒ] są stosowane dla odpowiednio coraz bardziej tylnych samogłosek (w porównaniu do [a]). Stąd też według konsensusu [ä] oznacza samogłoskę między [a] a [ɑ]. W szerokiej transkrypcji często pomija się diakrytyk centralizacji, gdyż żaden język nie kontrastuje ze sobą samogłosek otwartych przednich i centralnych.
- ↑ Spośród spółgłosek glotalnych można wyróżnić [h] oraz [ɦ], nazywane odpowiednio spółgłoską glotalną "frykatywną" bezdźwięczną i dźwięczną. Pomimo, że fonologicznie zachowują się jak spółgłoski frykatywne, to tak właściwie nie są spółgłoskami frykatywnymi ani nawet aproksymantami (gdyż artykułowane są bez jakiegokolwiek napięcia mięśni gardła bądź aktywnego udziału języka), a jedynie przejściowymi stanami głośni bez utworzenia szczeliny.
Spółgłoska glotalna "frykatywna" bezdźwięczna [h], czasem nazywana przejściem glotalnym bezdźwięcznym lub aspiratą, fonetycznie najczęściej przyjmuje bezdźwięczną artykulację głoski poprzedzającej lub następującej, np. ang. hat [hæt]: ⟦æ̯̊æt⟧.
Spółgłoska glotalna "frykatywna" dźwięczna [ɦ] (również [h̤]), czasem nazywana przejściem glotalnym dysząco dźwięcznym, fonetycznie najczęściej przyjmuje dysząco dźwięczną artykulację głoski poprzedzającej lub następującej, np. cz. hotel [ˈɦotɛl]: ⟦ˈo̯̤otɛl⟧. - ↑ Większość językoznawców używa pojęć tap i flap zamiennie jako synonimy. Pomimo tego, niektórzy rozróżniają te dwa pojęcia. Najczęściej przyjmowaną konwencją jest miejsce artykulacji: w przypadku dentalnego i alweolarnego przyjmuje się nazewnictwo tap, zaś dla pozostałych flap. Zdarzają się przypadki, gdy to rozróżnienie ma znaczenie: przykładowo, niektórzy Amerykanie w ten sposób rozróżniają słowa potty (tap [ɾ]) oraz party (flap [ɽ] ze względu na obecność /r/).
- ↑ Polskie głoski szumiące, reprezentowane przez sekwencje ⟨sz ż cz dż⟩ są przez zachodnich lingwistów transkrybowane przy użyciu ⟨ʂ ʐ t͡ʂ d͡ʐ⟩. Wynika to z przyjętej konwencji, że [ʃ ʒ] reprezentują głoski częściowo spalatalizowane, z przednią częścią języka uniesioną ku podniebieniu. Z tego względu dla polskich niespalatalizowanych ⟨sz ż⟩ przyjęło się transkrybować je ⟨ʂ ʐ⟩. Slawiści preferują jednak używać ⟨ʃ ʒ⟩, argumentując, że polskie głoski szumiące nie są retrofleksyjne w prawdziwym tego słowa znaczeniu, gdyż są apikalne. Analiza porównawcza wykazała jednak, że polski i rosyjski fonem /ʂ/ jest bardziej retrofleksyjny od fonemu /ʃ/ obecnego w angielskim i czeskim. W precyzyjnej transkrypcji można podkreślić apikalność poprzez zastosowanie diakrytyków: ⟨ʂ̺ ʐ̺⟩.