Lenicja

Lenicja jest procesem fonologicznym oddziałującym na spółgłoski, czyniąc je bardziej sonornymi. Słowo lenicja oznacza "osłabianie", "łagodzenie" bądź "zmiękczanie" (od łac. lenis – łagodny). W kontekście języków celtyckich również spotykane jest pojęcie mutacja miękka (soft mutation). Lenicja może być analizowana synchronicznie (jako cecha określonych spółgłosek języka w danych kontekstach) oraz diachronicznie (jako proces językowy dyktujący zmiany w języku na przestrzeni lat). Zjawiskiem odwrotnym do lenicji jest fortycja.

Wyróżnia się następujące typy lenicji:

• udźwięczniająca (sonoryzacja), polegająca na przejściu spółgłoski bezdźwięcznej w dźwięczną,
• otwierająca, polegająca na tym, że artykulacja staje się coraz bardziej otwarta (np. przejście ze spółgłoski plozywnej we frykatywną),
• mieszana, zazwyczaj nieklasyfikująca się do powyższych.

Lenicja przeważnie zachodzi pomiędzy samogłoskami bądź w wygłosie sylaby. W nagłosie bądź w wygłosie wyrazu znacznie częściej zachodzi fortycja.

Typy

Z lenicją związana jest zmiana sposobu artykulacji, czasem również miejsca artykulacji danej spółgłoski. Istnieją dwa główne typy lenicji: udźwięczniająca oraz otwierająca. W obu przypadkach silniejsza spółgłoska ulega osłabieniu, staje się postrzegalnie słabsza przez użytkowników języka.

Lenicja może być zdefiniowana jako przejście spółgłoski bardziej sonornej w mniej sonorną na skali sonorności. Lenicja czasem również może być zdefiniowana jako utracenie konkretnej cechy artykułowanej spółgłoski, jak deglotalizacja.

Finalnym etapem lenicji jest elizja, polegająca na usunięciu spółgłoski. Wielu językoznawców jednak klasyfikuje elizję jako osobny proces fonetyczny, często niezależny od lenicji, gdyż dotyka również samogłosek, a nawet czasami całych sylab.

Udźwięczniająca

W lenicji udźwięczniającej zachodzą następujące procesy:

• udźwięcznienie np. [t] → [d],
• spirantyzacja, przejście spółgłoski plozywnej we frykatywną np. [b] → [v],
• aproksymacja, polegająca na przejściu w aproksymant np. [v] → [ʋ].

Wokalizacja

Wokalizacja jest jednym z rodzajów lenicji udźwięczniającej. Polega ona na przejściu aproksymanta lateralnego (najczęściej welaryzowanego) w półsamogłoskę lub samogłoskę:

• [l~ɫ] → [w~ɰ] → [u~o],
• [l~ʎ] → [j] → [i].

Otwierająca

W lenicji otwierającej zachodzą następujące procesy:

• degeminacja, skrócenie np. [pp] → [p],
• afrykacja, przejście spółgłoski plozywnej w afrykatę np. [t] → [t͡s],
• spirantyzacja, przejście spółgłoski plozywnej lub afrykaty we frykatywną np. [t] → [θ],
• debukalizacja, przejście miejsca artykulacji do głośni np. [ɸ] → [h],
• elizja np. [h] → [∅].

Przykłady

• W języku angielskim lenicja jest najbardziej rozpowszechniona w przypadku /t/ występującego między samogłoskami bądź na końcu wyrazu. Dla przykładu, w angielskim słowie butter w zależności od dialektu możemy zaobserwować następujące rodzaje lenicji:
  • przejście w alweolarny tap [t] → [ɾ] w dialektach północnoamerykańskich: [ˈbʌɾɚ],
  • przejście w zwarcie krtaniowe (glotalizacja) [t] → [ʔ] w dialektach angielskich oraz walijskich: [ˈbɐʔə],
  • przejście w spółgłoskę frykatywną niesyczącą alweolarną o artykulacji apikalnej [t] → [t̞] w dialektach irlandzkich: [ˈbɔ̈t̞ɚ].
• W języku polskim spółgłoska Ł [ɫ̪] (spółgłoska lateralna alweolarna welaryzowana), zwana również "aktorskim Ł" lub "scenicznym Ł" przeszła w półsamogłoskę [w]. Wymowa ta była stygmatyzowana wśród wyższych klas w Polsce do połowy XX wieku, gdy wówczas powszechne stało się używanie [w], także wśród wyższych klas. Wymowę [ɫ̪] można do dziś spotkać w niektórych dialektach wschodniej Polski oraz wśród użytkowników polskiego na Litwie i Białorusi.
• W języku hiszpańskim fonemy /b/, /d/ oraz /ɡ/ są realizowane jako aproksymanty [β̞], [ð̞] i [ɣ˕] lub spółgłoski frykatywne [β], [ð] i [ɣ] pomiędzy samogłoskami i spółgłoskami nienosowymi.