Zasada sonorności
Zasada sonorności (ang. Sonority Sequencing Principle, SSP) jest zasadą definiującą strukturę sonoryczną sylaby.
Zasada sonorności mówi o tym, że sonorność określonych dźwięków w nagłosie sylaby nie może spadać, zaś w wygłosie sylaby nie może rosnąć. W odniesieniu fonologicznym służy najczęściej do zdefiniowana dozwolonych zbitek spółgłoskowych w nagłosie i wygłosie sylaby.
Największa uniwersalna tendencja do łamania zasady sonorności występuje w przypadku zbitek /s/ + spółgłoska plozywna (lub afrykata), np. /st/ czy /sk/. Dzieje się tak w języku angielskim w przypadku /sk/ w wyrazie sky /skaɪ/, czy w języku polskim w przypadku /st/ w wyrazie stary /ˈsta.rɨ/.
Skala sonorności
Sonorność jest ogólną miarą głośności danych dźwięków w odniesieniu do innych dźwięków wypowiadanych z tą samą długością i intonacją[! 1]. Dla przykładu, samogłoska [a] wypowiedziana jest znacznie głośniejsza od spółgłoski plozywnej [t], co oznacza, że [a] jest bardziej sonorna od [t].
Przypisanie poszczególnym dźwiękom odpowiedniej wartości sonorności nazywane jest skalą sonorności. Nie ma jednej ustalonej skali sonorności – dla poszczególnych języków może być ona różnie analizowana. Najbardziej ogólna skala, która może być wykorzystana jako wstęp do głębszej analizy przedstawia się następująco:
Wartość | Grupa |
---|---|
6 | samogłoski |
5 | aproksymanty (półsamogłoski i spółgłoski płynne) |
4 | spółgłoski nosowe |
3 | spółgłoski frykatywne |
2 | afrykaty |
1 | spółgłoski plozywne |
Sonorne dźwięki występują przeważnie zawsze bliżej ośrodka sylaby, zaś mniej sonorne – na jej zewnętrznych końcach (początek nagłosu lub koniec wygłosu).
Oznacza to, że przeważnie w językach dozwolona jest struktura sylaby jak np. /plant/, gdyż spełnia ona zasadę sonorności zarówno w nagłosie, jak i w wygłosie:
- w nagłosie obserwujemy wzrost sonorności /p/ (plozywna) → /l/ (płynna),
- w wygłosie obserwujemy spadek sonorności /n/ (nosowa) → /t/ (plozywna).
Analogicznie posługując się zasadą sonorności można wywnioskować, że przeważnie niedozwolona jest struktura sylaby typu /lpatn/, gdyż następuje spadek sonorności w nagłosie oraz wzrost sonorności w wygłosie – złamana jest więc zasada sonorności. W językach w których takie struktury są dozwolone przeważnie /l/ oraz /n/ stają się spółgłoskami sylabicznymi (tworzą odrębne sylaby), np. /lpatn/: [l̩.pat.n̩], co sprawia, że zasada sonorności jest zachowana.
Język angielski
W analizie języka angielskiego zazwyczaj przyjmuje się następującą skalę sonorności:
Wartość | Grupa | Przykłady |
---|---|---|
10 | samogłoski otwarte | [a] |
9 | samogłoski średnie | [e o] |
8 | samogłoski przymknięte i półsamogłoski | [i u j w] |
7 | tapy/flapy | [ɾ] |
6 | lateralne | [l] |
5 | nosowe | [m n ŋ] |
4 | spółgłoski frykatywne dźwięczne | [v ð z] |
3 | spółgłoski frykatywne bezdźwięczne | [f θ s] |
2 | spółgłoski plozywne dźwięczne | [b d g] |
1 | spółgłoski plozywne bezdźwięczne | [p t k] |
Fonotaktyka języka angielskiego w znacznej większości przestrzega zasady sonorności. Jedynym przypadkiem, gdy łamana jest zasada sonorności są nagłosy typu /sP/ (gdzie P – spółgłoska plozywna), np. /sk/, /st/ (zgodnie z zasadą sonorności spółgłoska plozywna jak /k/ czy /t/ powinna być na samym początku nagłosu, dając /ks/ oraz /ts/). Analogicznie w wygłosie mogą występować sekwencje /ks/ oraz /ts/. W analizie języka angielskiego przyjmuje się zatem zasadę, że /s/ może występować zewnętrznie obok spółgłosek plozywnych jak /k/ czy /t/.
Język polski
W języku polskim obowiązuje następująca skala sonorności:
Wartość | Grupa | Przykłady |
---|---|---|
6 | samogłoski | /a ɛ i ɔ u/ |
5 | półsamogłoski | /j w/ |
4 | spółgłoski płynne | /l r/ |
3 | spółgłoski nosowe | /m n ɲ/ |
2 | spółgłoski frykatywne | /f v s z x/ |
1 | spółgłoski plozywne i afrykaty | /p b t d t͡s d͡z/ |
Zasada sonorności w języku polskim jest najczęściej łamana w nagłosach typu /sC/ (gdzie C – spółgłoska plozywna, afrykata bądź sekwencja plozywna + frykatywna), np. zbitka /stʂ/ w słowie strzelać /ˈstʂɛ.lat͡ɕ/.
Zasada sonorności w języku polskim najczęściej używana jest przy dzieleniu na sylaby wraz z zasadą maksymalnego nagłosu. Zasada maksymalnego nagłosu zakłada przydzielanie do nagłosu sylaby maksymalnej liczby spółgłosek, o ile nie jest to sprzeczne z zasadą sonorności. Stosując te dwie zasady, wyraz lingwistyka podzielony na sylaby wygląda następująco: lin-gwi-sty-ka /linˈɡvi.stɨ.ka/. Pozwala to na wyznaczenie granic sylab dla 99,7% wyrazów w języku polskim. Problem pojawia się, gdy obie zasady nakładają się na siebie w sposób wykluczający. Tak zachodzi w przypadku wyrazu jabłko, który można podzielić na sylaby na następujące sposoby:
- ja-błko /ˈja.pkɔ/,
- jab-łko /ˈjap.kɔ/.
Zgodnie z zasadą sonorności ł pozostaje nieme w powyższym wyrazie. Bardzo powszechna jest jednak forma pochodząca z ortografii, czyli /ˈjapwkɔ/ – słowniki nawet tę formę uznają za jedyną zgodną ze staranną polszczyzną. Wówczas można również dokonać podziału jabł-ko /ˈjapw.kɔ/. Zbitka /pwk/ jest dość problematyczna do wymowy ze względu na łamanie zasady sonorności – zgodnie z nią, bardziej sonorne /w/ otoczone przez mniej sonorne /p/ i /k/ powinno stać się sylabiczne. I tak w istocie się dzieje – w kolokwialnej wymowie jabułko /pwk/→/buw.k/[! 2]. Wyraz jabłko może mieć więc nawet trzy sylaby: [ˈja.bŭw.kɔ] lub [jaˈbuw.kɔ].
Uwagi
- ↑ Pojęcia sonorności nie należy mieszać ze sonorantami. Sonorant, zwany również rezonantem to głoska wytwarzana poprzez ciągły przepływ powietrza w przewodzie głosowym. Do sonorantów zaliczają się wszystkie samogłoski oraz także spółgłoski: nosowe, aproksymanty, tapy/flapy i wibranty. Sonorantom najczęściej przeciwstawiane są obstruenty, czyli głoski artykułowane poprzez blokowanie przepływu powietrza, np. [t] lub [p]. O ile sonoranty w istocie są bardziej sonorne od obstruentów, o tyle nie należy mieszać ze sobą pojęcia sonorności i spółgłosek-sonorantów (zwłaszcza, że niektórzy językoznawcy określają również sonoranty mianem "głosek sonornych", co w zależności od przyjętych modelów i analizy może być pojęciem niejednoznacznym).
- ↑ W tym przypadku mamy do czynienia z nadaniem sylabiczności /w/→/uw/ oraz wiążącym się z tym wstecznym udźwięcznieniem interwokalicznym /p/→/b/.