Zasada sonorności

Zasada sonorności (ang. Sonority Sequencing Principle, SSP) jest zasadą definiującą strukturę sonoryczną sylaby.

Zasada sonorności mówi o tym, że sonorność określonych dźwięków w nagłosie sylaby nie może spadać, zaś w wygłosie sylaby nie może rosnąć. W odniesieniu fonologicznym służy najczęściej do zdefiniowana dozwolonych zbitek spółgłoskowych w nagłosie i wygłosie sylaby.

Największa uniwersalna tendencja do łamania zasady sonorności występuje w przypadku zbitek /s/ + spółgłoska plozywna (lub afrykata), np. /st/ czy /sk/. Dzieje się tak w języku angielskim w przypadku /sk/ w wyrazie sky /skaɪ/, czy w języku polskim w przypadku /st/ w wyrazie stary /ˈsta.rɨ/.

Skala sonorności

Sonorność jest ogólną miarą głośności danych dźwięków w odniesieniu do innych dźwięków wypowiadanych z tą samą długością i intonacją. Dla przykładu, samogłoska [a] wypowiedziana jest znacznie głośniejsza od spółgłoski plozywnej [t], co oznacza, że [a] jest bardziej sonorna od [t].

Przypisanie poszczególnym dźwiękom odpowiedniej wartości sonorności nazywane jest skalą sonorności. Nie ma jednej ustalonej skali sonorności – dla poszczególnych języków może być ona różnie analizowana. Najbardziej ogólna skala, która może być wykorzystana jako wstęp do głębszej analizy przedstawia się następująco:

Wartość	Grupa
6	samogłoski
5	aproksymanty (półsamogłoski i spółgłoski płynne)
4	spółgłoski nosowe
3	spółgłoski frykatywne
2	afrykaty
1	spółgłoski plozywne

Sonorne dźwięki występują przeważnie zawsze bliżej ośrodka sylaby, zaś mniej sonorne – na jej zewnętrznych końcach (początek nagłosu lub koniec wygłosu).

Oznacza to, że przeważnie w językach dozwolona jest struktura sylaby jak np. /plant/, gdyż spełnia ona zasadę sonorności zarówno w nagłosie, jak i w wygłosie:

• w nagłosie obserwujemy wzrost sonorności /p/ (plozywna) → /l/ (płynna),
• w wygłosie obserwujemy spadek sonorności /n/ (nosowa) → /t/ (plozywna).

Analogicznie posługując się zasadą sonorności można wywnioskować, że przeważnie niedozwolona jest struktura sylaby typu /lpatn/, gdyż następuje spadek sonorności w nagłosie oraz wzrost sonorności w wygłosie – złamana jest więc zasada sonorności. W językach w których takie struktury są dozwolone przeważnie /l/ oraz /n/ stają się spółgłoskami sylabicznymi (tworzą odrębne sylaby), np. /lpatn/: [l̩.pat.n̩], co sprawia, że zasada sonorności jest zachowana.

Język angielski

W analizie języka angielskiego zazwyczaj przyjmuje się następującą skalę sonorności:

Wartość	Grupa	Przykłady
10	samogłoski otwarte	[a]
9	samogłoski średnie	[e o]
8	samogłoski przymknięte i półsamogłoski	[i u j w]
7	tapy/flapy	[ɾ]
6	lateralne	[l]
5	nosowe	[m n ŋ]
4	spółgłoski frykatywne dźwięczne	[v ð z]
3	spółgłoski frykatywne bezdźwięczne	[f θ s]
2	spółgłoski plozywne dźwięczne	[b d g]
1	spółgłoski plozywne bezdźwięczne	[p t k]

Fonotaktyka języka angielskiego w znacznej większości przestrzega zasady sonorności. Jedynym przypadkiem, gdy łamana jest zasada sonorności są nagłosy typu /sP/ (gdzie P – spółgłoska plozywna), np. /sk/, /st/ (zgodnie z zasadą sonorności spółgłoska plozywna jak /k/ czy /t/ powinna być na samym początku nagłosu, dając /ks/ oraz /ts/). Analogicznie w wygłosie mogą występować sekwencje /ks/ oraz /ts/. W analizie języka angielskiego przyjmuje się zatem zasadę, że /s/ może występować zewnętrznie obok spółgłosek plozywnych jak /k/ czy /t/.

Język polski

W języku polskim obowiązuje następująca skala sonorności:

Wartość	Grupa	Przykłady
6	samogłoski	/a ɛ i ɔ u/
5	półsamogłoski	/j w/
4	spółgłoski płynne	/l r/
3	spółgłoski nosowe	/m n ɲ/
2	spółgłoski frykatywne	/f v s z x/
1	spółgłoski plozywne i afrykaty	/p b t d t͡s d͡z/

Zasada sonorności w języku polskim jest najczęściej łamana w nagłosach typu /sC/ (gdzie C – spółgłoska plozywna, afrykata bądź sekwencja plozywna + frykatywna), np. zbitka /stʂ/ w słowie strzelać /ˈstʂɛ.lat͡ɕ/.

Zasada sonorności w języku polskim najczęściej używana jest przy dzieleniu na sylaby wraz z zasadą maksymalnego nagłosu. Zasada maksymalnego nagłosu zakłada przydzielanie do nagłosu sylaby maksymalnej liczby spółgłosek, o ile nie jest to sprzeczne z zasadą sonorności. Stosując te dwie zasady, wyraz lingwistyka podzielony na sylaby wygląda następująco: lin-gwi-sty-ka /linˈɡvi.stɨ.ka/. Pozwala to na wyznaczenie granic sylab dla 99,7% wyrazów w języku polskim. Problem pojawia się, gdy obie zasady nakładają się na siebie w sposób wykluczający. Tak zachodzi w przypadku wyrazu jabłko, który można podzielić na sylaby na następujące sposoby:

• ja-błko /ˈja.pkɔ/,
• jab-łko /ˈjap.kɔ/.

Zgodnie z zasadą sonorności ł pozostaje nieme w powyższym wyrazie. Bardzo powszechna jest jednak forma pochodząca z ortografii, czyli /ˈjapwkɔ/ – słowniki nawet tę formę uznają za jedyną zgodną ze staranną polszczyzną. Wówczas można również dokonać podziału jabł-ko /ˈjapw.kɔ/. Zbitka /pwk/ jest dość problematyczna do wymowy ze względu na łamanie zasady sonorności – zgodnie z nią, bardziej sonorne /w/ otoczone przez mniej sonorne /p/ i /k/ powinno stać się sylabiczne. I tak w istocie się dzieje – w kolokwialnej wymowie jabułko /pwk/→/buw.k/. Wyraz jabłko może mieć więc nawet trzy sylaby: [ˈja.bŭw.kɔ] lub [jaˈbuw.kɔ].