Samogłoska z retrofleksją
| Samogłoska rotyczna | |
|---|---|
| ◌˞ | |
| ɚ | |
| ɹ̩ | ɻ̍ |
Samogłoska rotyczna (ang. r-coloured vowel, rhotic vowel), zwana również retrofleksyjną (retroflex vowel) lub wokalicznym (sylabicznym/zgłoskotwórczym) r (vocalic/syllabic r) to samogłoska zmodyfikowana w sposób powodujący obniżenie trzeciego formantu F3. Samogłoski rotyczne mogą być artykułowane na wiele sposobów – od (sub)apikalnych jak [ɻ] (poprzez wygięcie przedniej części języka ku górze) do dorsalnych jak [ɹ̈] (poprzez uniesienie tylnej części języka, pozostawiając jego przód w niskiej pozycji).
Samogłoski rotyczne są względnie rzadkie, występują w mniej niż 1% języków świata. Występują jednak w rotycznych odmianach języka angielskiego (np. angielszczyźnie północnoamerykańskiej). Występują najczęściej w przypadku samogłosek centralnych przed /r/, jak w słowie butter [ˈbʌtɚ] czy nurse [nɝs].
Notacja
W międzynarodowym alfabecie fonetycznym rotyczność samogłoski jest znaczona przy użyciu diakrytyku ⟨ ˞ ⟩ umieszczonego na prawo od symbolu samogłoski. Dla przykładu, symbolem IPA dla samogłoski centralnej jest ⟨ə⟩, zaś dla samogłoski centralnej rotycznej – ⟨ɚ⟩. Analogicznie dla ⟨ɜ⟩ można wyróżnić symbol ⟨ɝ⟩.
Innym sposobem transkrypcji samogłosek rotycznych w IPA jest użycie odpowiedniej spółgłoski rotycznej w indeksie górnym, jak chociażby ⟨əʴ⟩ czy ⟨əʵ⟩. Ta praktyka jest równie często spotykana, ponadto pozwala doprecyzować dokładnie stopień apikalności.
Również spotykaną transkrypcją jest użycie odpowiedniej spółgłoski rotycznej wraz z diakrytykiem zgłoskotwórczości, jak ⟨ɹ̩⟩ czy ⟨ɻ̍⟩, sygnalizującym że spółgłoska ta może tworzyć ośrodek sylaby.
Przykłady
Język angielski
Samogłoski rotyczne spotykane są w większości dialektów rotycznych, jak chociażby w General American czy w dialektach kanadyjskich. Dla General American możliwe są następujące samogłoski rotyczne:
- [ɚ] w słowach nurse, burn (akcentowane, najczęściej zapisywane [ɝ]) oraz w słowach letter, doctor (nieakcentowane);
- [ɑ˞] w słowach start, car;
- [ɔ˞] w słowach north, horse.
W praktyce jednak w słowach start i north zdecydowana większość osób posiada rotyczność w wygłosie sylaby, co może być transkrybowane jako [ɑɚ] lub [ɑɹ] dla start oraz [ɔɚ] lub [ɔɹ] dla north. W akcencie charakterystycznym dla obszaru Wielkich Jezior również w słowach nurse i letter rotyczność może zachodzić wyłącznie w wygłosie ([əɚ] lub [əɹ]) jednak jest to realizacja niestandardowa poza tym obszarem.
Różnica między akcentowanym [ɝ] a nieakcentowanym [ɚ] nie jest znacząca poza typowymi różnicami między akcentowanymi a nieakcentowanymi samogłoskami. Obie samogłoski są wymawiane identycznie jako [ɚ], zaś użycie symbolu ⟨ɝ⟩ w fonologii i/lub fonetyce wiąże się z konwencją według której szwa ([ə] oraz [ɚ]) nie może być akcentowana w języku angielskim.