VOT
VOT (ang. voice onset time), czas rozpoczęcia dźwięczności jest cechą spółgłosek plozywnych. VOT jest miarą odstępu czasowego, w jakim dźwięczność (drgania więzadeł głosowych) pojawia się w odniesieniu do momentu plozji spółgłoski plozywnej.
VOT jest użyteczną miarą do kontrastowania spółgłosek dźwięcznych (ujemny VOT), tenuis (0 VOT) oraz aspirowanych (dodatni VOT).
Opis
Spółgłoski plozywne (w Polsce zwane również zwartymi) powstają, gdy w czasie artykulacji dochodzi do blokady przepływu powietrza przez jamę ustną i nosową (implozja, zwarcie), po czym następuje gwałtowne jej przerwanie (plozja, rozwarcie).
Czas, jaki upłynął od momentu plozji do momentu rozpoczęcia wibracji więzadeł głosowych pozwala określić szczegółowo sposób artykułowania spółgłoski plozywnej. Pozwala to na wnikliwe porównanie różnic między spółgłoskami zwartymi dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, aspirowanymi i nieaspirowanymi oraz – w przypadku niektórych języków – fortis i lenis.
Typy
| VOT | |
|---|---|
| + | Aspirowane |
| 0 | Tenuis |
| – | Dźwięczne |
Można wyróżnić trzy główne typy spółgłosek plozywnych w oparciu o ich VOT:
- Dźwięczne ([b d ɡ]) posiadają ujemny VOT, co oznacza, że więzadła drgają przed rozwarciem spółgłoski plozywnej. Odpowiadają temu wartości VOT mieszczące się w zakresie od –125 do –75 ms.
- (Bezdźwięczne) aspirowane ([pʰ tʰ kʰ]) w przypadku których drgania występują po zwolnieniu zwarcia oraz następującym segmencie aspiracji. Odpowiadają temu dodatnie wartości VOT w przedziale +60 do +100 ms.
- Tenuis, czyli bezdźwięczne nieaspirowane ([p⁼ t⁼ k⁼]) posiadają bliski zeru VOT, co oznacza, że więzadła drgają tuż po zwolnieniu plozji. Dla spółgłosek plozywnych tenuis przyjmuje się zakres VOT od 0 do +25 ms.
Określenie tenuis oznacza właściwie spółgłoskę plozywną (bądź ogólnie obstruent) która jest bezdźwięczna, nieaspirowana i płucna. Nazwa pochodzi z łacińskich tłumaczeń gramatyki starożytnej greki, gdzie różnicowano trzy typy spółgłosek: dźwięczne β δ γ /b d ɡ/, (bezdźwięczne) aspirowane φ θ χ /pʰ tʰ kʰ/ oraz tenuis π τ κ /p⁼ t⁼ k⁼/.
Wartości VOT podane wyżej dla spółgłosek dźwięcznych, aspirowanych i tenuis są wartościami ogólnymi. Wyznaczenie wartości granicznych VOT dla trzech typów zależy m.in. od miejsca artykulacji danej spółgłoski plozywnej oraz od analizy kontekstowej (w izolowanych słowach VOT przyjmuje wyższe wartości, w zdaniach ulega skróceniu). VOT jest najwyższy dla spółgłosek dorsalnych, np. [k], średni dla spółgłosek koronalnych np. [t] oraz najniższy dla spółgłosek labialnych np. [p].
VOT nie może być zdefiniowany w wygłosie, przed pauzą, bądź interwokalicznie (między samogłoskami).
VOT można stosować także w analizie aspiracji dysząco dźwięcznej np. [bʱ dʱ ɡʱ] lub [b̤ d̤ ɡ̤] – wówczas VOT definiowany jest jako czas rozpoczęcia głosu modalnego.
Podział
Kontrast między dwoma skrajnościami – spółgłoskami aspirowanymi oraz dźwięcznymi – często nazywa się kontrastem fortis-lenis (fortis, łac. silny oraz lenis, łac. łagodny). Spółgłoski aspirowane z dodatnim VOT określane są mianem fortis (silnych) gdyż za sprawą silnej aspiracji wymagają większego napięcia mięśni podczas artykulacji; spółgłoski dźwięczne z ujemnym VOT określane są mianem lenis (słabych)[! 1].
W języku angielskim zamiast kontrastu bezdźwięczne-dźwięczne występuje kontrast na bazie fortis-lenis. W istocie cechą dystynktywną spółgłoski lenis reprezentowanej przez literę ⟨b⟩ lub ⟨d⟩ nie jest jej dźwięczność (mało tego, często ulega ubezdźwięcznieniu na początku wyrazu i na końcu) lecz brak aspiracji. Analogicznie spółgłoska fortis reprezentowana przez ⟨p⟩ lub ⟨t⟩ znaczona jest przez aspirację na początku wyrazu, zaś w wygłosie wymawiana jest bez aspiracji i skraca poprzedzającą samogłoskę:
- pet [pʰɛ̆t˭],
- bet [bɛ̆t˭],
- bed [bɛd̥].
W języku polskim zamiast kontrastu fortis-lenis występuje kontrast bezdźwięczne-dźwięczne. Bezdźwięczne posiadają krótki dodatni VOT (są nieaspirowane) np. polskie [p] czy [t], zaś dźwięczne posiadają ujemny VOT, np. polskie [b] czy [d]. Empirycznym potwierdzeniem tego jest fakt, że m.in. większość Polaków mówiących po angielsku nie aspiruje spółgłosek bezdźwięcznych oraz nie kontrastuje ze sobą długości samogłosek przed angielskimi fortis i lenis z tego względu że zarówno aspiracja jak i sam kontrast fortis-lenis nie są cechami dystynktywnymi w języku polskim (ojczystym).
Język koreański kontrastuje ze sobą spółgłoski nieaspirowane, lekko aspirowane glotalizowane oraz silnie aspirowane.
Uwagi
- ↑ Należy wspomnieć że ta definicja jest definicją ogólną: niektóre języki mogą stosować inne definicje odnośnie fortis i lenis – cechą wspólną jest to, że spółgłoski fortis są postrzegane przez użytkowników języka jako "silniejsze", zaś lenis – jako "słabsze".