Przypadek (gramatyka)
Przypadek – kategoria gramatyczna, przez którą odmieniają się imiona (rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki, imiesłowy).
Języki indoeuropejskie
W języku praindoeuropejskim istniało 8 przypadków[1]. Większość języków indoeuropejskich ma ich mniej, gdyż niektóre przypadki przejęły funkcje innych. Zjawisko to nazywane jest synkretyzmem przypadków.
| Nazwa polska | Nazwa łacińska | Główna funkcja | Pytanie |
|---|---|---|---|
| Mianownik | Nominativus | Podmiot | Kto? Co? |
| Dopełniacz | Genetivus | Posiadanie | Kogo? Czego? |
| Celownik | Dativus | Dopełnienie dalsze | Komu? Czemu? |
| Biernik | Accusativus | Dopełnienie bliższe | Kogo? Co? |
| Narzędnik | Instrumentalis | Okolicznik sposobu | Z kim? Z czym? |
| Miejscownik | Locativus | Okolicznik miejsca | O kim? O czym? |
| Ablatyw | Ablativus | Rozdzielenie | Od kogo? Od czego? |
| Wołacz | Vocativus | Apel | – |
Sanskryt
Sanskryt zachował wszystkie 8 przypadków.
Gramatycy indyjscy jednak nie traktowali wołacza jako przypadka i wymieniali 7 przypadków w następującej kolejoności: nominativus, accusativus, instrumentalis, dativus, ablativus, genetivus, locativus. Przypadki w sanskrycie nazywane są kolejnymi liczebnikami porządkowymi[2].
Język polski
Język polski ma 7 przypadków. Nastąpił zanik ablatywu, którego funkcję przejął dopełniacz (genetivus separativus – dopełniacz rozdzielenia).
Na przykład w zdaniu „Wilk przyszedł z lasu” słowo „lasu” jest użyte w dopełniaczu, który oznacza oddzielenie (wilk wychodząc „oddzielił się” od lasu). W łacinie byłby tu użyty ablatyw („Lupus ex silva venit”; silva – ablatyw).
Ciekawą cechą języka polskiego jest użycie narzędnika w funkcji orzecznika. Podczas gdy w większości języków indoeuropejskich takie czasowniki jak „być”, „stać się” łączą się z mianownikiem, w języku polskim te czasowniki łączą się z narzędnikiem.
Język angielski
Angielski jest językiem bardziej analitycznym niż fleksyjnym, fleksja w nim w dużym stopniu zanikła. Jednak odmiana zaimków osobowych pokazuje, że w języku angielskim są 3 przypadki: nominative case (I), oblique case (me), genetive case (mine). Nominative case to mianownik, genetive case to dopełniacz. Oblique case pełni funkcje pozostałych przypadków, co pokazuje tabela niżej.
| Celownik | for me |
| Biernik | he loves me |
| Narzędnik | with me |
| Miejscownik | in me |
| Ablatyw | from me |
| Wołacz | o me![! 1] |
Język niemiecki
Język niemiecki ma 4 przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ), biernik (Akkusativ). Przejęły one funkcje pozostałych 4 praindoeuropejskich przypadków tak jak pokazuje tabela niżej.
| Nazwa niemiecka | Nazwa polska | Przypadki, które przejęły jego funkcję |
|---|---|---|
| Ablativ | Ablatyw | Celownik, (biernik?[! 2][?]) |
| Instrumental | Narzędnik | Celownik |
| Vocativ | Wołacz | Mianownik |
| Lokativ | Miejscownik | Celownik, (dopełniacz[! 3]) |
Warto zauważyć, że niemiecka nazwa dopełniacza – Genitiv – różni się od łacińskiej nazwy (genetivus) nie tylko końcówką i wielką literą. Tam, gdzie nazwa łacińska ma „e”, nazwa niemiecka ma „i”.
Uwagi
- ↑ Na przykład w wierszu O Me! O Life!
- ↑ Niemiecka Wikipedia podaje, że pewne funkcje ablatywu przejął biernik (Ablativ w de.wikipedia.org), co budzi pewne moje wątpliwości. Wydaje mi się, że zdecydowaną większość funkcji ablatywu (jeśli nie wszystkie) przejął celownik. Mogło być tak, że autorzy niemieckiej Wikipedii bazowali głównie na swojej znajomości łaciny, w której ablatyw przejął funkcję miejscownika. Zauważywszy, że niekiedy tam, gdzie w łacinie stoi ablatyw (w funkcji miejscownika), w niemieckim stoi biernik, mogli uznać, że biernik przejął funkcje ablatywu, jednak w rzeczywistości nie są to pierwotne funkcje ablatywu (a funkcje narzędnika – który to w łacinie jest zastąpiony, poza wyjątkami, przez ablatyw). Niemiecka Wikipedia jako jedyne zastosowanie biernika w funkcji ablatywu podaje określanie miejsca za pomocą takich przyimków jak „in”, „an”, „auf”, co jest raczej funkcją miejscownika. Niestety nie mam dostępu do lepszych źródeł na ten temat[?].
- ↑ W pewnych skostniałych formach jak np. hierorts