Półsamogłoski

Półsamogłoska (ang. semivowel), spółgłoska półotwarta to dźwięk fonetycznie zbliżony do samogłoski, ale występujący na granicy sylaby (w nagłosie lub wygłosie) zamiast w jej ośrodku. Czasem również używa się terminu glide (glajd) w odniesieniu do dowolnego dźwięku przejściowego, wliczając w to półsamogłoski.

Rozróżnienie między samogłoskami i spółgłoskami występuje na dwóch płaszczyznach:

• fonetycznie samogłoski posiadają swobodny centralny przepływ powietrza; w przypadku spółgłosek występuje całkowite lub częściowe zablokowanie przepływu powietrza przez aparat mowy;
• fonologicznie samogłoski tworzą ośrodek sylaby; spółgłoski występują na granicy sylaby (w nagłosie lub wygłosie).

Półsamogłoski są jednym z rodzajów aproksymantów (obok spółgłosek płynnych). Pomimo, że czasami określenia "półsamogłoska" oraz "aproksymant" używane są zamiennie jako synonimy, to większość językoznawców traktuje półsamogłoski jako podzbiór aproksymantów, bardziej ograniczony zbiór z definicji. Nie istnieje jednak uniwersalna definicja półsamogłosek, toteż dokładna klasyfikacja może się różnić w zależności od autora. Dla przykładu aproksymant labiodentalny [ʋ] przez niektórych autorów jest wliczany w poczet półsamogłosek, a przez innych nie.

Klasyfikacja

W notacji IPA w celu zaznaczenia niezgłoskotwórczości umieszcza się odwrócony łuk pod samogłoską: [u̯].

Półsamogłoski swoimi cechami akustycznymi i artykulacyjnymi przypominają samogłoski. Samogłoski oraz odpowiadające im półsamogłoski często występują zamiennie w wielu językach w zależności od otoczenia fonologicznego lub przyjętego modelu analizy. Fonetycy w większości odróżniają półsamogłoski od samogłosek w zależności od miejsca w sylabie – półsamogłoski są niezgłoskotwórcze i występują w nagłosie lub w wygłosie sylaby. Samogłoski z kolei występują w ośrodku sylaby.

Półsamogłoski wraz z odpowiadającymi im samogłoskami oraz rodzajem koartykulacji:

Półsamogłoska	Samogłoska	Koartykulacja	Miejsce artykulacji
j	i	◌ʲ	palatalne
ɥ (jʷ)*	y	◌ʲʷ lub ◌ᶣ	labio-palatalne
ɰ	ɯ	◌ˠ (◌ᵚ)*	welarne
w (ɰʷ)*	u	◌ʷ	labio-welarne
ʕ̞	ɑ	◌ˤ	faryngalne

W nawiasach oznaczonych gwiazdką zaznaczono inne, mniej konwencjonalne sposoby transkrypcji używane stosunkowo rzadziej.
Niezaokrąglona centralna półsamogłoska [j̈], będąca niezgłoskotwórczym odpowiednikiem samogłoski [ɨ] jest przeważnie niespotykana. Centralne [ẅ] (lub [w̟]) będące niezgłoskotwórczym odpowiednikiem [ʉ] występuje w językach szwedzkim i norweskim.

Oznacza to, że IPA oferuje właściwie wiele sposobów na transkrypcję w zależności od tego, co jest uznawane za ważne zaznaczenia przez osobę dokonującej transkrypcji, w jakim języku dokonywana jest transkrypcja oraz dla jakich odbiorców jest ona przeznaczona. Dla przykładu, polskie słowo miał można transkrybować na poniższe sposoby:

• [mi̯au̯] (podkreślenie niesylabiczności [i̯] oraz [u̯]),
• [mjaw] (szeroka transkrypcja z użyciem aproksymantów w celu uwidocznienia ośrodka sylaby – [a]),
• [mʲaw] (podkreślenie, że [m] ulega palatalizacji, tzn. przyjmuje koartykulację palatalną, nadając barwę samogłoski [i]),
• [mʲjaw] (palatalizacja z wyraźnym zaznaczeniem onglajdu [j] przed samogłoską przednią [a]).

Wszystkie powyższe transkrypcje mogą być sobie równoważne w jednym z kontekstów; mogą też oznaczać odmienną artykulację w zależności od przyjętych konwencji w transkrypcjach poszczególnych języków. Użycie określonej transkrypcji może być podyktowane w zależności od tego, co osoba dokonująca transkrypcji chce uwydatnić, bądź również od odbiorców do których ta transkrypcja jest kierowana. Dla osoby posługującej się językiem angielskim najbardziej wygodna będzie transkrypcja [mjau̯] z tego względu że palatalizacja nie jest cechą kontrastową w języku angielskim i najczęściej występuje jako sekwencja spółgłoski + [j], zaś zgodnie z fonotaktyką angielskiego półsamogłoski nie występują w wygłosie, stąd też transkrypcja dyftongiczna [au̯]. Z kolei dla osoby posługującej się językiem rosyjskim znacznie bardziej intuicyjna może być transkrypcja [mʲaw] lub [mʲjaw] – w języku rosyjskim występuje kontrast między spółgłoskami palatalizowanymi (z koartykulacją palatalną) oraz niepalatalizowanymi (bez koartykulacji lub z koartykulacją welarną).

Analizy ponadto wykazały, że aproksymanty palatalne ogólnie odpowiadają przednim samogłoskom, aproksymanty welarne – tylnym samogłoskom, aproksymanty labializowane – zaokrąglonym samogłoskom. W amerykańskiej odmianie języka angielskiego rotyczny aproksymant odpowiada rotycznej samogłosce.

Półsamogłoski ponadto mogą występować przed lub po odpowiadającym im samogłoskach w celu unikania rozziewu, na przykład w dawnej oraz współczesnej dialektalnej wymowie oko [ˈwɔkɔ] oraz igła [ˈjiɡwa].