Koartykulacja
Koartykulacja w fonetyce występuje, gdy artykulacja spółgłoski jest równoważna połączonym artykulacjom dwóch lub trzech spółgłosek, z których przynajmniej jedna jest aproksymantem (półsamogłoską). Drugorzędna artykulacja takich spółgłosek przyjmuje barwę zbliżoną aproksymantowi, któremu odpowiada – znaczy ona podstawową artykulację, "koloruje" ją, lecz jej nie przesłania.
Rodzaje
Istnieje parę rodzajów koartykulacji wspieranych przez IPA:
- labializacja,
- palatalizacja,
- labio-palatalizacja,
- welaryzacja,
- faryngalizacja.
Czasami ciężko jest rozróżnić artykulację pierwotną od drugorzędnej. Dla przykładu, spółgłoski alweolo-palatalne [ɕ ʑ] są czasami charakteryzowane z unikalnym miejscem artykulacji, a czasem jako palatalizacja spółgłosek frykatywnych zadziąsłowych, równoważna [ʃʲ ʒʲ] lub [s̠ʲ z̠ʲ].
Labializacja
| Labializacja |
|---|
| ◌w |
Labializacja (uwargowienie) jest jednym z najczęściej spotykanych typów koartykulacji. Spółgłoski labializowane wymawiane są z jednoczesnym zaokrągleniem warg: dla przykładu, labializowana spółgłoska [kʷ] posiada pierwotną artykulację plozywną welarną ([k]) wraz z jednoczesnym zaokrągleniem warg jak do [w]. Termin labializacja tyczy się spółgłosek – w przypadku samogłosek nazywa się je zaokrąglonymi.
Wyróżnia się dwa typy labializacji: wystająca (ang. protruded, wewnątrzwargowa) podczas której kąciki ust są ściągnięte razem, a wargi wystają z widoczną wewnętrzną powierzchnią jak do [u]; oraz ściśnięta (ang. compressed, zewnątrzwargowa) podczas której kąciki ust są ściągnięte razem, ale wargi również ulegają ściągnięciu i nie wystają, widoczna jest tylko zewnętrzna powierzchnia jak do [y]. Zazwyczaj diakrytyk ⟨◌ʷ⟩ oznacza labializację wystającą charakterystyczną dla samogłosek tylnych jak [u]. W celu podkreślenia labializacji ściśniętej charakterystycznej dla samogłosek przednich najczęściej używa się diakrytyku ⟨◌ᵝ⟩ lub ⟨◌ᶹ⟩.
Najczęściej labializacji ulegają spółgłoski welarne, jak np. [k]. Większość pozostałych labializowanych spółgłosek również posiada jednocześnie welaryzację – proces ten może być szczegółowo nazwany labio-welaryzacją.
Spółgłoski najczęściej ulegają labializacji w wyniku obecności samogłosek tylnych zaokrąglonych jak [o] lub [u].
Palatalizacja
| Palatalizacja |
|---|
| ◌j |
Palatalizacja (zmiękczenie) polega podczas artykulacji na jednoczesnym uniesieniu języka w stronę podniebienia twardego. Dla przykładu, palatalizowana spółgłoska [pʲ] posiada pierwotną artykulację plozywną bilabialną ([p]) wraz z jednoczesnym uniesieniem środka języka ku podniebieniu twardemu, nakładając na spółgłoskę barwę [j].
Fonetyczna realizacja palatalizacji jest dość zróżnicowana. Sama palatalizacja polega wyłącznie na uniesieniu języka w kierunku podniebienia twardego, bez jakiejkolwiek innej modyfikacji artykulacji spółgłoski. Nie mniej jednak, palatalizacja najczęściej wiąże się ze zmianą miejsca artykulacji: spółgłoski koronalne mogą ulegać cofnięciu, np. [t]→[t̠ʲ]. Spółgłoski welarne najczęściej są wysunięte do przodu, [k]→[k̟] lub nawet mogą przyjmować artykulację palatalną [c]. W niektórych językach na palatalizowaną spółgłoskę nakładany jest onglajd lub offglajd [j].
Palatalizacja jest cechą dystynktywną w niektórych językach: w języku rosyjskim palatalizowane spółgłoski kontrastują z niepalatalizowanymi; w języku irlandzkim palatalizowane spółgłoski kontrastują z welaryzowanymi. W języku polskim palatalizacja przeważnie nie występuje w wygłosie oraz posiada mniej lub bardziej zaznaczony offglajd, przez co może być traktowana jako asymilacja przed /i/ oraz /j/: pies /pjes/ [pʲj̆ɛs].
Spółgłoski najczęściej ulegają palatalizacji w wyniku obecności samogłosek przymkniętych przednich jak [e] lub [i].
Labio-palatalizacja
| Labio-palatalizacja |
|---|
| ◌ɥ |
Labio-palatalizacja jest jednoczesnym złożeniem labializacji oraz palatalizacji. Zazwyczaj zaokrąglenie jest ściśnięte (zewnątrzwargowe), jak do [y], aniżeli wystające, jak do [u] (wewnątrzwargowe). Labio-palatalizacja nakłada na spółgłoskę barwę [ɥ].
Jeśli takie dźwięki tworzą zbiór wraz z innymi labializowanymi spółgłoskami, można je również transkrybować jako spalatalizowane spółgłoski z labializacją, np. [nʲʷ] = [nᶣ].
Aproksymant labio-palatalny dźwięczny [ɥ] występuje w języku francuskim oraz chińskim mandaryńskim; jest on stosunkowo rzadki, gdyż jego istnienie uzależnione jest od istnienia samogłosek przednich zaokrąglonych które również rzadko występują. W języku rosyjskim /o/ oraz /u/ powodują labializację poprzedzającej spółgłoski, wliczając w to spółgłoski palatalizowane: ros. нёс [nᶣɵs].
Spółgłoski najczęściej ulegają labio-palatalizacji w wyniku obecności samogłosek przednich zaokrąglonych jak [ø] lub [y].
Welaryzacja
| Welaryzacja |
|---|
| ◌ɣ |
Welaryzacja polega podczas artykulacji na cofnięciu nasady języka w kierunku podniebienia miękkiego. Przykładem może być welaryzowane [lˠ] (również oznaczane [ɫ]) z pierwotną artykulacją lateralną ([l]) oraz cofnięciem języka w stronę podniebienia miękkiego, nakładając na spółgłoskę barwę [ɰ].
Fonetycznie welaryzacja stosunkowo często wiąże się z dentalną realizacją spółgłosek koronalnych, np. [t]→[t̪ˠ]. W niektórych językach na welaryzowaną spółgłoskę nakładany jest onglajd lub offglajd [ɰ].
Najczęściej welaryzacji ulega spółgłoska lateralna [l], z tego względu posiada odrębny symbol (pokrywający również faryngalizację): [ɫ]. Występuje ona w języku angielskim przed spółgłoskami oraz w wygłosie wyrazu, np. ang. milk [mɪɫk]. W dialektach szkockich, australijskich, nowozelandzkich oraz północno-amerykańskich /l/ jest zawsze welaryzowane. W języku polskim historycznie obecna była spółgłoska lateralna dentalna welaryzowana [ɫ̪], tzw. "aktorskie Ł", które do dzisiaj występuje jako wymowa spółgłoski ⟨ł⟩ w niektórych dialektach. W standardowej polszczyźnie [ɫ̪] w wyniku wokalizacji przeszło w [w].
Welaryzacja jest cechą dystynktywną w języku irlandzkim, gdzie spółgłoski welaryzowane (leathan) kontrastują z palatalizowanymi (caol). W języku rosyjskim niektóre spółgłoski również są welaryzowane w opozycji do spalatalizowanych, np. [ɫ] względem [lʲ].
Spółgłoski najczęściej ulegają welaryzacji w wyniku obecności samogłosek tylnych niezaokrąglonych jak [ɤ] lub [ɯ].
Faryngalizacja
| Faryngalizacja |
|---|
| ◌ʕ |
Faryngalizacja (ugardłowienie) polega podczas artykulacji na jednoczesnym zwężeniu gardła lub nagłośni. Przykładem może być [tˤ] z pierwotną artykulacją plozywną koronalną ([t]) oraz cofnięciem nasady języka do tyłu, nakładając na spółgłoskę barwę [ʕ̞].
Fonetycznie faryngalizacja stosunkowo często wiąże się z dentalną realizacją spółgłosek koronalnych, np. [t]→[t̪ˤ].
Faryngalizacja występuje w niektórych językach semickich w przypadku spółgłosek emfatycznych. W przypadku języka arabskiego oraz syryjskiego emfatyczne spółgłoski realizowane są poprzez uwularyzację (ujęzyczkowienie – cofnięcie nasady języka w stronę języczka). Uwularyzacja przeważnie nie jest rozróżniania od faryngalizacji (nie istnieje język, w którym te cechy są kontrastowe). Gdy konieczna jest precyzja, uwularyzację można zaznaczyć przy użyciu diakrytyku ⟨◌ʶ⟩, np. [t̪ʶ].
Spółgłoski najczęściej ulegają faryngalizacji w wyniku obecności samogłoski otwartej tylnej niezaokrąglonej [ɑ].