Samogłoski pochylone w języku polskim
Samogłoski pochylone (ścieśnione) odnoszą się do samogłosek w języku polskim zapisywanych á, é oraz ó. Powstały one w wyniku podwyższenia artykulacji samogłosek długich na skutek zaniku podziału na samogłoski długie i krótkie na przełomie XV i XVI wieku.
Charakterystyka
W języku staropolskim istniało rozróżnienie na samogłoski długie i krótkie (iloczas), tak jak chociażby w wielu dialektach języka angielskiego, jak Received Pronunciation. W pewnym momencie wykształciły się dodatkowo drugorzędne różnice jakościowe samogłosek: doszło do podwyższenia (zwężenia, ścieśnienia) samogłosek długich. Na przełowie XV i XVI wieku iloczas zanikł całkowicie, do czego przyczyniło się przesunięcie akcentu na przedostatnią sylabę.
Samogłoski długie przeszły więc w samogłoski pochylone, natomiast samogłoski krótkie nie zmieniły swojej artykulacji i nazywano je jasnymi.
Poszczególne samogłoski pochylone były zapisywane w następujący sposób:
| Zapis | Wymowa historyczna | Uwagi | |
|---|---|---|---|
| á | å | [ɑ~ɒ] | obecnie w polszczyźnie standardowej zapisywane ⟨a⟩ i wymawiane /a/ (defonologizacja) |
| é | [e] | obecnie w polszczyźnie standardowej zapisywane ⟨e⟩ i wymawiane /ɛ/ (defonologizacja) | |
| ó | [o] | obecnie w polszczyźnie standardowej zapisywane ⟨ó⟩ i wymawiane /u/ (defonologizacja) | |
Pomimo tego, że współcześnie w polszczyźnie standardowej ⟨á⟩, ⟨é⟩ oraz ⟨ó⟩ realizowane są identycznie jak fonemy /a/, /ɛ/ oraz /u/, to w sporej części dialektów języka polskiego (za wyjątkiem nowych dialektów mieszanych obecnych na Ziemiach Odzyskanych) zachowana została odrębna wymowa samogłosek pochylonych.
a pochylone
Pochylone ⟨á⟩ (posiadające artykulację [ɑ~ɒ]) już w XVI wieku nie zawsze było rozróżniane. Choć Jan Kochanowski nie rymuje ⟨a⟩ z ⟨á⟩, to robi to Mikołaj Rej i robią to poeci kresowi. Począwszy od XVI wieku coraz więcej pojawiało się błędów związanych z poprawnym użyciem ⟨á⟩. Ostatecznie zanikło ono w połowie XVIII wieku, wyrównując się z ⟨a⟩.
Do dzisiaj pochylone ⟨á⟩ jest wymawiane unikalnie w następujących dialektach:
- W dialektach małopolskich po Końskie, Nisko, Jasło, Nowy Targ, Będzin i Częstochowę zachowano historyczną wymowę [ɑ~ɒ], która jednak jest niestabilna i przechodzi w [ɔ].
- W Polsce południowej i środkowej przeszło w [ɔ] (ptok, trowa).
- W dialektach wielkopolskich na zachód od Konina można spotkać wymowę dyftongiczną [ɔw] (ptołk, trołwa).
e pochylone
Pochylone ⟨é⟩ wymawiane było z wyższą i nieco bardziej przednią artykulacją, zbliżoną do [e]. Na podstawie rymów można przypuścić, że w XVI wieku ⟨é⟩ było raczej bliższe ⟨e⟩, ale poeci z kresów wschodnich rymowali ⟨é⟩ z ⟨i⟩ oraz ⟨y⟩; podobne rymy można znaleźć u Reja.
Fonologiczna odrębność ⟨é⟩ uległa zatarciu na przełomie XVII i XVIII wieku. Świadomość, w jakich pozycjach ⟨é⟩występowało w przeszłości, w czasie swojej największej wyrazistości słabła. W związku z tym malała liczba wyrazów w których się go używało.
Do dzisiaj pochylone ⟨é⟩ jest wymawiane unikalnie w następujących dialektach:
- W dialektach charakterystycznych dla Mazowsza na wschód od Inowrocławia, Sochaczewa, Grójca, Garwolina i Radzynia Podlaskiego występuje wymowa między [ɛ], [i] oraz [ɨ̞], odrębna jednak od tych głosek.
- W Polsce środkowej występuje jako [i] po spółgłoskach palatalizowanych oraz [ɨ̞] po pozostałych (rzyka, śnig).
- W dialektach wielkopolskich, śląskich oraz małopolskich wymawiane jest przez [ɨ̞] bez względu na palatalizację (rzyka, śniyg).
o pochylone
Pochylone ⟨ó⟩ ulegało podwyższeniu w artykulacji, zwłaszcza w wygłosie, do [o~u]. Nie wiadomo, kiedy ostatecznie głoska ta zrównała się z ⟨u⟩. Wiadomo, że ⟨ó⟩ było stosunkowo chwiejne, zwłaszcza przed /r/.
Od początku XIX wieku litera ⟨ó⟩ funkcjonuje w ortografii dzięki przywróceniu jej przez Kopczyńskiego. Współcześnie również występują wahania w niektórych wyrazach, np. żłobek-żłóbek.
Do dzisiaj pochylone ⟨ó⟩ jest wymawiane unikalnie w następujących dialektach:
- W niektórych dialektach wielkopolskich, śląskich, małopolskich i mazowieckich wymawia się je jako głoska pomiędzy /ɔ/ i /u/, zazwyczaj [o]. W niektórych dialektach wielkopolskich i śląskich ponadto powoduje również labializację poprzedzającej spółgłoski.