Wskaźniki, znaczniki i stereotypy

Labov wyróżnia 3 typy zmiennych językowych w zależności od ich poziomu istotności socjolingwistycznej, tj. stopnia, w jakim mówcy są świadomi swojej oceny społecznej:

• wskaźnik (indicator),
• znacznik (marker),
• stereotyp (stereotype).

Wskaźniki to zmienne korelujące z określoną grupą społeczną, których użytkownicy nie są świadomi i nie różnicują ich ze względu na styl. Przykładem może być zróżnicowana grupowo wymowa określonej głoski, z czego użytkownicy nie zdają sobie sprawy i nie czynią żadnych starań, aby tą wymowę zmienić. Przykładowo /u/ oraz /oʊ/ w Kalifornii jest znacznie bardziej uprzednione niż w akcencie typu General American. Jest to cecha regionalna, zróżnicowana ze względu na grupę społeczną, ale niewiele ze względu na styl; nie jest ona piętnowana ani korygowana; jest częścią standardu regionalnego. Nie jest ona wyszczególniona w świadomości użytkowników języka. W obrębie tej samej grupy społecznej lub klasowej występuje niewielka różnica. Wskaźniki nie są częścią zmian lub znajdują się na bardzo wczesnych lub późnych etapach.
W języku polskim przykładem wskaźnika może być wymowa udźwięczniająca międzywyrazowa. Występuje ona na wielu obszarach Polski, nie jest ona w świadomości użytkowników ani nie ulega stygmatyzacji.

Znaczniki ukazują zarówno społeczne, jak i stylistyczne rozwarstwienie. Są to zmienne językowe, do których jawnie przywiązuje się interpretację społeczną i których użytkownicy języka są świadomi: konsekwentnie używają częściej danego wariantu w formalnych stylach mowy, zaś innego wariantu w stylach nieformalnych. Nazywa się je znacznikami, ponieważ znaczą lub korelują z jakąś cechą społeczną lub tożsamością. Przykładowem Labova jest wymowa bezdźwięcznego th w społeczeństwie nowojorskim: w mowie potocznej wszystkie grupy społeczne – za wyjątkiem najwyższej warstwy (upper middle class) – wykazywały wymowę w postaci afrykaty [t̪͡θ], zaś podczas bardziej "formalnych" sytuacji – czytania dłuższych tekstów (reading style) a szczególności pojedynczych słów (word-list style) przechodziły wyraźnie do wymowy standardowej, tj. [θ].
Przykładowym znacznikiem w języku polskim jest wymowa samogłoski nosowej ą – używanie formy som, będom ([ɔm]) zamiast są, będą ([ɔw̃]), powszechne w niektórych dialektach. W bardziej formalnych stylach mówienia są one unikane przez Polaków. Wśród niektórych osób może ponadto dojść do wymowy hiperpoprawnej, tj. wymowy ę w wygłosie wyrazu jako [ɛw̃].

Stereotypy są zazwyczaj piętnowane i często aktywnie unikane. Innymi słowy, ich znaczenie społeczne jest tak duże, że faktycznie wpływa na świadome zachowanie mowy ludzi. Przykładem może być użycie niestandardowego ain't, które w Stanach Zjednoczonych jest stereotypowo kojarzone z mową niższych klas społecznych.
W języku polskim do stereotypów można zaliczyć mazurzenie – wymowę c, s, z i dz zamiast cz, sz, ż i dż, jak chociażby zycie zamiast życie czy cepek zamiast czepek; charakterystyczna dla dialektów Mazowsza nabrała negatywnych konotacji i większość osób się jej wyzbywa.

Zgodnie z konstrukcją socjolingwistycznej teorii zmiany językowej, zmiany rozchodzą się jak fale – wskaźniki ukazują pierwszą nieuświadomioną fazę tego procesu, znaczniki drugą – bo tu przypisuje im się wartość społeczną, zatem zmiana dotarła już do społecznej świadomości – zaś powstanie stereotypów ukazuje fazę trzecią, przy czym same stereotypy mogą być przestarzałe, tzn. opierać się na starych wzorcach językowych różnych od aktualnie obowiązujących.

Bibliografia

• W. Labov, Sociolinguistic Patterns, tom 10, University of Pennsylvania Press, Incorporated, 1972.